Zo merkte ik op dat Ivanhoe een helm op had met een vizier, maar dat dat ding als hij vocht nooit neer ging. Of dat er in donkere kasteelgangen om de zoveel meter een schuin aan de wand bevestigde brandende fakkel in een houder de boel een beetje verlichtte. En dat die fakkels nooit kleiner werden en maar bleven branden. Die kastelen zagen er van binnen ook erg ongezellig uit met muren van grote blokken steen die glommen van het vocht. Ik vond dat nogal vreemd allemaal en vroeg me bijvoorbeeld af hoe men wist dat kastelen zo verlicht werden. Of dat die vizieren toch niet voor niks aan een helm zaten? Toen wist ik nog niet dat dit en nog meer van dat soort clichés standaard in films gebruikt werden, zeker als ze uit Hollywood afkomstig waren. Maar Engelse tv-series namen dat dus zonder problemen over. Zover was ik echter nog lang niet.
Wel zag ik vanaf dat ik een jaar of 13-14 was meer van die films in onze dorpsbioscoop en af en toe in een bioscoop in Dordrecht waar ik op de HBS zat. Ik herinner me dat El Cid (1961) bijvoorbeeld een diepe indruk op me maakte. Ook de oude Robin Hood film met Erroll Flynn (1938) of latere versies (1952, 1954, 1960), Ivanhoe met Robert en Elisabeth Taylor (1954) en de Tony Curtis film The Black Shield of Falworth (1954) of Burt Lancaster in The Flame and the Arrow (1950) waren niet te versmaden. Één van de zaken die me daarin ook opvielen was dat schilden in dat soort films van blik leken te zijn gemaakt en dat die na afloop van een gevecht krom en met diepe butsen terzijde werden gegooid. Ik kon me dat nauwelijks voorstellen. Toch werden in de Nederlandse tv-serie Floris uit 1969 nog steeds blikken schilden gebruikt.
Wat me wel opviel was de inhoud van die schilden en van de vlaggen die overal wapperden. Of de borst van de wapenrokken van die ridders of de lappen die over paarden werden gedrapeerd. Zwarte adelaars, rode leeuwen of paarden, kruisen in allerlei kleuren, gouden wolven- en andere beestenkoppen en ook kleurrijke abstracte patronen die de scenes tussen al dat vechten en flirten opvallend opluisterden. Ik wist niet wat die tekens allemaal betekenden en kon er niet echt een systeem in ontdekken, maar hun opvallende kleurigheid intrigeerde me wel.
Pas toen ik na drie jaar HBS naar de Rotterdamse kunstacademie kon kwam ik er in hun rijk bedeelde bibliotheek achter dat het familiewapens waren. En dat het hier om heraldiek ging, wel degelijk een systeem met eigen regels en symboliek. Het interesseerde me mateloos. Ik zat daar dikwijls tussen de middag en keek boeken met middeleeuwse kunst door, miniaturen, beeldhouwwerk, wandschilderingen, etc. waar die wapentjes steeds pittig uit naar voren sprongen. Het trok me aan en ik probeerde ervan te leren. Ook was er een boek dat over middeleeuwse wapens en wapenrustingen ging en dat de ontwikkeling door de tijd heen liet zien in overzichtelijke reeksen en schema’s. Daar kon je dus uit opmaken welke wapens en helmen en harnassen in een bepaalde periode werden gebruikt. Toen bleek ook dat die helm van Ivanhoe helemaal niet voor kwam; hij had nooit bestaan en diende alleen maar om Roger Moores voor meisjes zo aantrekkelijke hoofd vrij te houden. Hij had die helm trouwens meer niet dan wel op, zodat je zijn vetkuif beter kon zien.
Uit de heraldiek had ik inmiddels begrepen dat de gouden adelaar die hij op zijn witte wapenrok droeg volkomen fout was: wit of zilver was een ‘metaal’ in de heraldische terminologie en goud (of geel) het andere metaal. Metaal mag niet op metaal, want dat valt niet genoeg op. Dat is in de oorlog of op het toernooi ook niet handig. Van een afstand zie je het verschil niet eens en dat kan je in een gevecht fataal worden. Vandaar dat je op goud en zilver altijd zwarte of rode adelaars hebt. Of desnoods blauwe of groene, want dat zijn de enige vier kleuren in de wapenkunde.
Enkele jaren geleden heb ik nog eens El Cid op dvd gekocht. Het was niet eens een echt slechte film. Hij was te lang en er werd te veel gepraat en door landschappen gereden, maar ik heb me er best mee vermaakt. De aankleding liet echter te wensen over. El Cid leefde in de tweede helft van de 11e eeuw en ik weet inmiddels al heel lang dat er toen nog geen heraldiek was. Die kwam pas in de loop van de volgende eeuw opzetten en in Spanje, waar het verhaal speelt, kregen de koningshuizen en adel in de 13e eeuw pas hun echte wapens en banieren (wapenvlaggen). Toch wemelt het in de film van de heraldiek. Dat geeft dan dus wel een heel anachronistisch beeld van de periode. Sophia Loren loopt daarbij ook voornamelijk in strakke haute couture rond in plaats van de ruime vrouwenrocken van de periode. Het moet echter gezegd dat de mannen dikwijls wel de goede lengte van kleding aan hadden en dat die naar 11e eeuwse snit brede versierde banden langs hals en mouwen lieten zien.
Kortom: ik begon door te krijgen dat niet alles historisch klopte wat ons op tv en in de film werd voorgezet. En wapenrusting en heraldiek waren niet de enige zaken die niet correct werden weergegeven. Ook kleding, die ik uit al die kunstboeken leerde kennen en die ik per periode zag verschillen, was een rommeltje. En zeker de vrouwenkleding, waar actrices meestal zo voordelig mogelijk in uit moesten komen. Die was meer geïnspireerd door de mode van de jaren ’30 tot ’60 dan dat ze middeleeuws was. De mannen liepen ook altijd rond in korte jakken met korte mouwen over een wit hemd met kraag en met daaronder een maillot om zich makkelijker in te kunnen bewegen.
Terwijl ik toch duidelijk had gezien dat ze een groot deel van de middeleeuwen lange tunieken met lange mouwen droegen en dat hun broeken zeker niet altijd zo strak zaten. Mel Brooks heeft er nog eens een satire op gemaakt: Robin Hood, Men in Tights (1993).
Bovendien bleek dat de schrijvers van historische romans of de makers van historische strips, waarop ik ook verzot was, zeker als ze in de middeleeuwen speelden, het ook niet beter wisten. Ze beschreven of tekenden dikwijls hun helden en heldinnen alsof ze rechtstreeks aan Hollywood waren ontleend. Inclusief de kleding en de uitrusting. Ik vertrouwde het allemaal niet zo erg meer. Ik begon me trouwens af te vragen of dat niet anders kon en waarom ze elkaar alleen maar nadeden. Was het een blinde vlek van de kostuum- en decorontwerpers en de decorateurs? Waren het de regisseurs die gewoon een door hen leuk gevonden voorbeeld nadeden? Waren het de studio’s die niet in de vorm af wilden wijken van een type film dat goed verkocht en die dus tegen meer historische betrouwbaarheid waren: zo willen de mensen het nou eenmaal? Ik kreeg er niet echt hoogte van, want ik was een roepende in de woestijn. Niemand stoorde zich eraan. Maar kort nadat ik was afgestudeerd aan de academie vonden er een paar ingrijpende gebeurtenissen in mijn leven plaats.
Wordt vervolgd
Mooie cliffhanger Henk. 🙂