Ik vervolg deze serie met een kort voorbeeld van één van mijn eerste historische sensaties in Dordrecht.
In november 1973 betrok ik mijn eerste Dordtse woning. Het was (en is) een piepklein huisje op de Nieuwbrug van dan even iets meer dan 3 meter breed en 6 meter diep. Het had een zeer hoge begane grond, een verdieping en een zolder. En een kelder. Die liep een paar keer per jaar onder en dan stond er een laag water in van ongeveer 10-20 cm. Niet bevorderlijk voor eventueel voor water gevoelige spullen die daar stonden, maar ja: het huisje staat buitendijks, dus er was toen weinig aan te doen. Ik merkte dat overigens pas in het voorjaar van 1974 en besloot de rommel in de kelder, die voor het grootste deel was achtergelaten door een vorige eigenaar, te onderzoeken op wat weg moest en wat kon blijven staan. Mijn eigen, tijdelijk daar opgeslagen spullen waren weliswaar nat geworden, maar gelukkig was er niets bij wat niet, na drogen, weer bruikbaar was.
Tussen de rest van de spullen (in een paar kistjes) vond ik een aardewerken potje. Ik was toen nog lang niet zo op de hoogte van archeologische voorwerpen als nu, maar ik herkende het wel als ‘oud’. Ik weet nog dat ik met dat potje in mijn handen stond en dacht: dit heeft iemand lang geleden gebruikt en toen het ene oor afgebroken was, in de kelder gezet. Tenminste… dat was één mogelijkheid. Wie weet wat er daarna nog allemaal mee gebeurd is. Het was een beetje raar gevoel. Het was donker in de kelder, maar door het open luik viel licht binnen via het glas in de voordeur en het raam, en dat weerkaatste tegen de gewitte muur van de kelder. Dat zorgde voor een heel eigenaardig licht: een beetje zoals op een 17e eeuws schilderij van Vermeer of De Hoogh. Ik voelde me even heel erg verbonden met het verleden.
Ik heb daar tot 1979 gewoond en het potje is daarna mee verhuisd naar mijn volgende woningen. Het staat nu op de schoorsteenmantel van mijn werkkamer, gevuld met een daar zelfgemaakt vouwscheermes uit Indonesië dat ik van een vriendin heb gekregen, een paar tondelzwammen, twee brokken middeleeuwse baksteen en wat stukken vuursteen. Ik zie het even rechts voor me als ik opkijk van mijn werk en het herinnert me elke keer aan die eerste bewuste historische sensatie die ik in mijn nieuwe woonplaats had.
Het gekke is dat ik me al die tijd niet heb afgevraagd hoe oud dat potje is en wat het voor een type aardewerk het is. Het is 16 cm in doorsnede en maar 11,5 cm hoog. Het is rood aardewerk en heeft een gedeeltelijke glazuur van een mooi bruin-geel type, dat je niet zoveel ziet. Volgens de archeologen zou dat kunnen wijzen op Friese herkomst. Inmiddels weet ik wel dat het een zogenaamde kachelpan is. Dat kun je zien aan de vlakke bodem. Het is dus een kookpotje, maar dan voor op een platte kachel of fornuis. Vroegere kookpotten stonden in de hete as in de open haard en hadden daarom allemaal drie pootjes. Dat was op een fornuis niet nodig, dus hij kon plat worden. Het heeft daarom ook geen beroete onderkant, zoals de driepootskookpotten, want het kwam niet met het vuur en de as in aanraking. Dergelijke pannen waren een stuk goedkoper dan metalen pannen, en ze werden dan ook tot in de vroege 20e eeuw nog wel gebruikt door arme gezinnen.
Het huisje aan de Nieuwbrug is ca 1879 gebouwd toen na 1847 de oprit naar de brug verbreed werd en een groot hoekhuis, de Kroon van Denemarken, en een rijtje daarachter liggende huisjes werd afgebroken. Het was één van een rijtje nog minder diepe arbeidershuisjes en werd steeds bewoond door zeer eenvoudige mensen. In een adresboek vond ik als bewoner een politieagent met vrouw en wel zeven kinderen. Dat laatste vond ik trouwens in het bevolkingsregister. Waar die in dat huisje allemaal sliepen is me een volkomen raadsel, maar veel ruimte kunnen ze er niet gehad hebben. Ze hadden er in ieder geval een fornuis – waarschijnlijk op de begane grond – want anders had dat pannetje geen zin. Dergelijke fornuizen dateren in gewone huizen meestal van de tweede helft van de 19e eeuw, dus de datering van het pannetje zal daar ook wel in passen.
Kachelpannen komen niet veel naar boven bij archeologisch onderzoek. De 19e eeuw is niet echt een periode die opgegraven hoeft te worden. In de literatuur over stadskernonderzoek komen ze nauwelijks voor; ik heb maar twee in Kampen gevonden exemplaren in mijn vele verslagen staan. Het Dordtse depot bevat ook niet veel kachelpannen. Hierbij ziet u een foto van een paar typen. Linksachter ziet u een pan die hier is gevonden, en die een zelfde kleur glazuur heeft. Deze komt echter, volgens het stempel, uit Oosterhout. Dus op een Friese herkomst vanwege dan bruin-gele glazuur kan je ook al geen peil trekken.
Ondanks zijn beschadiging, vind ik het nog steeds een mooi pannetje. Ik moet toch eens bij Boymans kijken of ze daar ook kachelpannen in de verzameling hebben.
Wordt vervolgd
De volgende theorie was dat er een bewijs van afstamming uit de graven van Holland te halen was via een zegel uit 1395! Dat was het zegel van Dirck van der Specke, schepen van Leiden en kleinzoon van Willem van de Specke uit 1329. Op het zegel is een klimmende leeuw te zien met eroverheen een barensteel. Dat laatste is een smalle band met een aantal rechthoekige hangers eraan die over de wapenfuguur, de leeuw dus, heengaat. Vervolgens sloeg archivaris Van Noort een flater van jewelste, want hij zei letterlijk: “dat duidt op een bastaardkind”. En dat is dus niet waar! Een barensteel staat in die periode (dus de late 14e eeuw, maar ook al in de late 13e) in eerste instantie voor de oudste zoon binnen een geslacht bij leven van de vader. Zodra die overleed verwijderde die zoon die barensteel, die eigenlijk alleen smalle strook stof of leer was met wat afhangende lapjes, en voerde hij, als nieuw hoofd van de familie, het volle wapen.
Bastaarden voerden in de 13e en 14e eeuw heel andere tekens en tooiden zich dus niet met barenstelen. In de 13e en vroege 14e eeuw stond het wapen van de natuurlijke vader meestal in een vrijkwartier, een vierkant vak linksboven in het schild, of in de bovenste helft van het schild als het vaderswapen zelf al ingewikkeld was. De rest van het schild bleef dan blank. Ook andere methoden werden wel gebruikt, zoals uit de geblokte rand van Dirk van Holland, hierboven, bleek. Dat principe werd ook in Engeland wel toegepast. Tegen 1300 kwamen er de schuinbalk, schuinstaak of schuinstreep bij, een diagonale band van linksboven naar rechtsonder over het voorvaderlijk wapen. Als Dirck van der Specke in 1395 een bastaard van de graven van Holland was geweest had hij waarschijnlijk zo’n schuinstaak over de leeuw gevoerd. De barensteel duidt echter aan dat ze volkomen legitiem waren.
Brederode stamt waarschijnlijk uit Teijlingen (veel bewijs daarvoor is er niet) en dat geslacht zou weer een connectie met de graven van Holland hebben. De naam Teijlingen komt in 1143 voor het eerst voor (Gerhardo de Teilinc) dus als dat zo is moet die aftakking daarvoor ontstaan zijn, zeg aan het begin van de 12e eeuw. Daar zijn echter geen bronnen over en daarom is men later allerlei verhalen gaan verzinnen, bijvoorbeeld over afstamming van een broer van graaf Dirk III genaamd Sicco of Siegfried (+1030). Daar is dus geen enkel bewijs voor. Dat het wapen Teijlingen dat van Holland met een breuk, de barensteel, is klopt, maar we zullen nooit weten hoe die afstamming in elkaar zat want heraldiek werd in Holland pas tegen 1200 gebruikelijk.
De Brederodes geloofden, na het uitsterven van de oudste tak der Teijlingens, dat ze in de 15e eeuw echt de laatste afstammelingen van de graven van Holland waren en lieten op den duur de barensteel weg, maar daar lachte men destijds toch een beetje om. Reinoud II van Brederode werd er door de hertogen van Bourgondië zelfs om gewantrouwd, want hij vond dat hij meer recht op Holland had dan die Bourgondiërs.
Eerder heb ik dat, in navolging van andere historici en geografen, geïnterpreteerd als een route van de monding van de Alblas in wat toen de Merwede was (nu de Noord), naar de omgeving van Papendrecht, waar ik Menkenesdrecht vermoedde, en dan weer terug naar de Riederwaard (ten noorden van de Waal) en dan weer over diezelfde Merwede/Noord route naar Sliedrecht aan de zuidkant van de Merwede. Eigenlijk is dat onlogisch. Waarom zou je op die korte route – Alblasserdam-Papendrecht-Ridderkerk-Sliedrecht – zo’n lus terug maken. Het is veel logischer als Riede ergens tussen Papendrecht en Sliedrecht lag. En dat zou dan alleen maar de latere, sinds het midden van de 13e eeuw (anderhalve eeuw later) bekende, heerlijkheid Merwede kunnen zijn.