In mijn eerste blog schreef ik dat Wikipedia het mis had toen ze schreven dat Dirk IV in 1049 bij Dordrecht werd vermoord. Volgens mij sneuvelde hij in een oorlogssituatie omdat hij in een hinderlaag was gelokt door een leger. Ik kreeg daar wat kritiek op. Men wees mij erop dat de woorden victum occidunt, die Herman van Reichenau in zijn kroniek voor deze handeling gebruikt, als mogelijke interpretatie hebben dat de bisschoppen het vooropgezette plan hadden om de graaf “om te leggen”. Het was dus van begin af aan de bedoeling, volgens de criticus, dat hij niet gevangen genomen zou worden, maar bewust zou worden vermoord.
Ik antwoordde dat een leger van toch wel een aantal honderden gewapende mannen niet echt te vergelijken valt met een persoon met slechte bedoelingen die zijn slachtoffer stiekem opwacht met de bedoeling hem om te brengen. Dat noem je een moord. Zoiets als Balthasar Gerardts die voor geld en de eer in 1584 Willem van Oranje doodschoot, de edelen die graaf Floris V in 1296 vermoordden (al kun je daar van een moord voortgekomen uit paniek spreken) of Volkert van der Graaf die in 2002 met voorbedachten rade Pim Fortuyn vermoordde. Een leger doodt meestal een heleboel mensen in een oorlogssituatie, maar je noemt een oorlog geen moord. Al wordt in beschrijvingen van oorlogen natuurlijk wel het woord (uit)moorden regelmatig gebruikt.
Ik werd ook nog gewezen op een vroege vermelding van het woord ‘vermoord’ voor deze daad in een kroniek. Het komt namelijk al voor in de zogenaamde Rijmkroniek uit het eind van de dertiende eeuw en daar staat:
Tot Dordrecht indie poert
Wart hi belaghet ende vermoert
Het heet natuurlijk niet voor niets de Rijmkroniek. Het hele boek is helemaal opgebouwd uit het rijmschema AA, BB, CC, etc. en dat levert me toch een hoop kreupelrijm op… Als het daarin over steden gaat is het al heel gauw ‘in die poert(e)’ omdat je daar lekker makkelijk mee kunt dichten. Nu het hier over een graaf gaat die in de ‘stad’ Dordrecht sneuvelde is het rijm ‘moert’ al snel gevonden. Men moet er verder niet van uitgaan dat men zo rond 1280 nog wist wat er in januari 1049 nou precies was voorgevallen. De rijmer kende de Egmondse annalen – hij had er het meeste materiaal van voor 1205 uitgehaald – en hij was misschien nog verontwaardigd over de dood van een verre oudoom van graaf Floris V. Dan klinkt zo’n berijmde dood als moord lekker pittig. Maar het is in de ogen van een historicus geen bewijs dat graaf Dirk echt vermoord werd. De kroniekschrijver wist ook dat het voorval te Dordrecht had plaatsgevonden, maar had er geen idee van dat er 250 jaar geleden nog lang niet de bloeiende handelsstad uit zijn tijd was. Want dat betekent poerte: een havenstad (zie ook Engels port = haven(stad), van Latijn: portus = haven).
Dat het een makkelijk zinnetje was om het eind van de graaf te beschrijven blijkt uit het feit dat Jacob van Maerlant het bijna letterlijk in zijn Spiegel Historiael (ca 1286) gebruikte. Van Maerlant kende de Rijmkroniek en heeft er veel voor zijn geschiedenis van Holland aan ontleend. Hij schreef:
Wart ghebrocht des levens ave
Tote Dordrecht in die port
Van sinen viande ende vermort.
Ook dat is zo’n Sinterklaasrijm-werk, waarin op dezelfde nogal gemakzuchtige manier werd gedicht. Het was niet ongebruikelijk in die tijd om zulke kronieken in de volkstaal zo te componeren. Ze werden dikwijls voorgelezen – er waren nog weinig mensen die konden lezen – en het rijm maakte dat je een lekkere cadans kreeg die ook nog makkelijk te onthouden was. Om er diepgravende historische conclusies uit te trekken gaat echter te ver.
Ik ben geen latinist dus ik kon bevestigen noch ontkennen dat die twee woorden die Manke Herman opschreef dat betekenden wat de criticus dacht. Dus besloot ik het probleem voor te leggen aan een aantal mediëvisten die middeleeuws latijn kennen en kunnen interpreteren. Ik vroeg hen of victum occidunt echt betekende dat Dirk gedood werd om hem te overwinnen. Nee, zeiden de geleerden. Letterlijk staat er volgens hen:
… en nadat hij in een ontstaan gevecht overwonnen was, doodden ze hem.
Dus precies andersom. Het doden was dus een gevolg van het overwinnen. Hier blijkt dus uit dat ze zich niet inhielden en de graaf, in plaats van hem gevangen te nemen, doodden. En daarom tegen die erecode ingingen waar ik het in het vorige blog over had. Dat is echter nog steeds geen moord, maar gewoon het gevolg van de bestraffing na bijna onvergefelijke misdaden en het vervolgens verliezen van een gevecht. Een ander omschreef het iets anders, maar het betekende hetzelfde:
… en toen het gevecht was aangegaan doodden ze hem nadat hij was overwonnen.
Men ontkende met klem dat er staat:
…om (hem) te overwinnen, doodden ze hem.
Trouwens: als Dirk, lafhartig, was vermoord, had de Egmondse kroniekenschrijver dan niet verontwaardigder gereageerd? De graaf was een begunstiger van de abdij, hij is er ook begraven en er werden zielenmissen voor hem opgedragen. West-Frisia was in wezen tamelijk onafhankelijk geworden van de goedkeuring van de keizer en trok zich ook niet veel aan van de buurbisschoppen. Een door die vijanden gepleegde stiekeme moord zou voor oproer gezorgd hebben met beschuldigingen zowel naar de keizer als de bisschoppen toe. Nu staat er alleen dat de graaf niet voldoende op zijn hoede was en sneuvelde. Hij was te ver gegaan in zijn provocaties van de keizer en de bisschoppen en dat was het resultaat. Jammer. Graaf Dirk is dood, leve graaf Floris. Die hierdoor overigens wel een vete erfde; want zo’n dood moest wel gewroken worden.
Opgelost? Nou, zo makkelijk gaat dat niet. Dat Dirk IV is vermoord is nogal een hardnekkig thema in de geschiedschrijving van Dordrecht. Dat komt voornamelijk omdat er in later eeuwen een hele sage om die gebeurtenis is ontstaan. Allerlei romantische en heldhaftige fantasieën zijn er op losgelaten en die zitten nog steeds vast verankerd in het brein van veel Dordtenaren. Niet in het minst omdat het nog eens van stal werd gehaald door Ruben Koman in zijn Groot Dordts Verhalenboek (Bedum 2005) p. 69-74. Ik ga dat verhaal uit principe niet in mijn blog herhalen; er wordt volgens mij al veel te veel gefabuleerd in de meer populaire geschiedenissen over de middeleeuwen. Neem van mij aan dat het Gravenstraatje in de Dordtse binnenstad niet naar de dood van Dirk IV is genoemd en dat het huis Genaemt Hollant aan de Wijnstraat, van waaruit Dirk zou zijn doodgeschoten, er in 1049 nog lang niet stond.
Als iemand van adel na te zijn overwonnen gedood wordt, dan mag dat toch wel als moord beschouwd worden. Of hij is niet herkent door bruut gepeupel en per ongeluk afgeslacht
Een graaf is niet zomaar van adel, maar een zelfstandige (rijks)vorst. Hij had ernstige fouten gemaakt en het leger kwam hem, zeer bewust, afstraffen. Er werd dus niet een moordenaar op hem afgestuurd, zoals bijvoorbeeld bij hertog Godfried met de Bult in 1076. Of hij fysiek bekend was bij de verantwoordelijken in het leger is niet te zeggen, maar wel waarschijnlijk. Het probleem is dat we niet precies weten hoe het gebeurd is, maar dat de reactie van zijn eigen onderdanen (met name de monniken van Egmond) er niet op wijst dat de keizer en/of de bisschoppen verkeerd bezig waren. Je krijgt de indruk dat ze het geen onverwachte uitkomst vonden. Meer is er helaas niet over te zeggen.
Een wat taalkundigere benadering: Ik denk dat het woord ‘vermoord’ in de loop der tijd een wat andere betekenis heeft gekregen. ‘Vermoord’ betekende oorspronkelijk niet anders dan ‘gedood’. In die zin kan iemand vermoord worden in of na een gevecht.
Zo bezien loog Stoke dus niet in zijn rijmkroniek. Neemt niet weg dat er wat kreupelrijm te vinden is in de rijmkroniek en dat daarin nogal wat rijmwoordcombinaties herhaald worden.
Heb je daar bewijzen voor, Nieky?
Rotsvaste bewijzen zullen het niet zijn, maar ik kwam er op door het Franse woord ‘mort’ voor ‘dood’ en Latijn ‘mori’ voor ‘sterven’.
M’n Prisma etymologisch woordenboek bevestigt mijn gedachten gedeeltelijk: …bij een indogermaanse wortel ‘mer-‘ = ‘sterven’, vergelijk latijn ‘morior’ = ‘ik sterf’, grieks ‘mortos’ = ‘sterveling’…
Ik denk dat je het te ver zoekt, Nieky. In het middelnederlands is mo(e)rt gewoon een plotselinge, ellendige gewelddadige dood, meestal heimelijk of verraderlijk. Het werd gezien als een gruwel- of schanddaad en veel zwaarder bestraft dan doodslag of dood uit zelfverdediging. Of per ongeluk. Het heeft ook geen zin de herkomst van het woord in de klassieke talen te zoeken, want het is gewoon een oeroud germaans woord.