Floris uit de Canon: oorzaak en gevolgen (5)

De lezer zal inmiddels wel begrepen hebben dat ik geen hoge pet op heb van de nieuwe Canon van de Nederlandse geschiedenis. Ik vind namelijk dat die, net als de oude, niks toevoegt aan de kennis van onze geschiedenis omdat hij alleen maar de feitjes oplepelt die je moet weten voor de eindtoetsen en daarna weer mag vergeten. Maakt niet uit of er een verband tussen die verhalen bestaat en of je nou eigenlijk wel begrijpt waar het over gaat. En of de feitjes wel kloppen, want de leerlingen hebben geen enkele mogelijkheid om dat te controleren, tenzij ze de boeken en artikelen van historici over het betreffende onderwerp op eigen houtje gaan nalezen. Maar wie doet dat? Of wie weet die boeken te vinden, want het is lang niet zeker dat  de bibliotheken waar moderne leerlingen toegang toe hebben, ze ook op de plank hebben staan. Laat staan dat ze ze vanwege hun pittige prijzen aan kunnen schaffen als ze dat zouden willen. Wie kan verder die recente historische artikelen achter de betaalmuren van de tijdschriften vandaan halen behalve als je geschiedenis studeert of beroepshistoricus bent?

De boekenlijstjes bij de vensters bevatten daarbij voornamelijk populaire lectuur, hoewel ze ook altijd wel een aantal titels hebben van die nogal dure, niet al te oude non-fiction boeken. En dan moet je maar hopen dat de openbare bieb die voor je te pakken kan krijgen. Nationale Canons (dus niet regionale of stedelijke) zijn er daarom alleen maar omdat er te weinig tijd op basisschool en in voortgezette opleidingen over is voor fatsoenlijk geschiedenisonderwijs. En dan mag of moet je er nog een keuze uit doen ook, want er is voor een compleet geschiedenisoverzicht geen tijd. Dus dat leerlingen ooit nog een breed, opeenvolgend stuk geschiedenis gaan leren en leren begrijpen is bijzonder onwaarschijnlijk. In de praktijk komt het er inmiddels op neer dat voornamelijk de geschiedenis sinds 1900 wordt  behandeld. Waarbij moet worden aangetekend dat ook politiek-correcte modes als de VOC  en ‘ons’ aandeel in het slavernij-probleem de nodige aandacht trekken. Zeker als zo’n onderwerp, zoals het slavernijverleden, begeleidt wordt door een nu al controversiële tentoonstelling, met dubieus lesmateriaal, in het Rijksmuseum. De deskundigen van de periode zijn er al voor in de pen geklommen, bevolken de krantencolumns en ‘schuiven aan’ bij de TV-spreekstonden.

Cartoon in Trouw door Pieter Geenen, 5.10.2019

Natuurlijk hield ik het bij mijn contacten met de canoncommissie via Hubert Slings niet alleen bij kritiek. Ik hield een pleidooi om met name nog eens goed naar de middeleeuwen te kijken. Ik wilde me namelijk expres niet buiten mijn vakgebied begeven, want mijn collega’s zijn best zelf in staat hun kennisperiode te verdedigen. Ik wilde een aanzet geven tot een nieuwe denkwijze over de plaats van de middeleeuwen in de Canon. De eerste versie zat vol fouten, was naïef en politiek correct uitgewerkt in de website entoen.nu en liet enkele van de belangrijkste ontwikkelingen die Nederland in die 1000 jaar onderging ongenoemd.

De middeleeuwen worden slechts vertegenwoorigd door vijf van de vijftig vensters. Dat is natuurlijk nogal mager voor zo’n lange periode, te meer omdat de volgende 520 jaar niet minder dan 43 vensters kreeg, maar ik zeur daar verder niet over. Het gaat mij er meer om hoe die vensters vervolgens vorm hebben gekregen en wat voor vragen je eraan had kunnen stellen. Omdat het in dit blog over Floris gaat, zal ik die maar bij de kop te pakken, maar het had net zo goed één van die andere ‘helden’ kunnen zijn.

De vraag luidt: zijn leven en dood van Floris V nou echt zo belangrijk geweest voor het reilen en zeilen van de Nederlandse gewesten? Was hij echt zo invloedrijk dat hij model moest staan voor de ‘Riddertijd’? Enkele van zijn bij het grote publiek volkomen onbekende voorgangers of nakomers hebben veel meer invloed op de bloei van bijvoorbeeld het graafschap Holland en Zeeland gehad dan hij. Hij was niet de enige vorst in de middeleeuwse wereld wiens vader werd gedood en die dus wraak moest nemen. Hij was ook niet de enige of eerste die kastelen bouwde om onrustige onderdanen er onder te houden of die slim genoeg was om wat minder onrustige onderdanen voorrechten te geven. En hij was ook niet de eerste of enige die op onnatuurlijke wijze om het leven werd gebracht. Dat het nog bestaande, maar onherkenbaar gerestaureerde, Muiderslot, met zijn reputatie als Floris’ laatste verblijfplaats, en zijn even rigoureus gerestaureerde  Ridderzaal er nu nog staan is ook niet uniek in Nederland.

Cartoon in Trouw door Pieter Geenen, 8.6.2019

Dat geldt namelijk ook voor de graven van Vlaanderen, Kleef en Loon, en de hertogen van Brabant en Gelre. Vlak daarbij ook de invloed en het belang van de bisschop van Utrecht in het Sticht, Overijssel, Friesland, Drenthe en Groningen niet uit en, via hem, die van de paus op de politiek en de bezitsvorming op ons grondgebied. Floris V, hoewel op den duur uitgroeiend tot een gewiekst politicus, was niet meer of beter dan zijn vorstelijke tijdgenoten elders op ons grondgebied. Hertogen Hendrik I en Jan I van Brabant en Gelderse graven (later ook hertogen) als de Otto’s en de Reinouds, hebben voor de bloei van hun rijkjes gestreden en gemanipuleerd. Diverse bisschoppen van Utrecht hebben daarbij grote invloed op de noordelijke en oostelijke gewesten gehad, maar niemand die daarover in de klas iets zou kunnen navertellen. Zelfs niet zij die in die gewesten opgroeiden, al proberen groepjes  zoals De Ridders van Gelre , daar op een ludieke manier bij hen in de regio wat aan te doen.  En overal in ons land zijn nog middeleeuwse gebouwen en landschappen te zien.

Moeten we niet kijken naar wat werkelijk de invloed van de middeleeuwen op onze geschiedenis was? Hoe die het uiterlijk van Nederland hebben veranderd, zoals, bijvoorbeeld, door de ontginningen en ontbossingen? Daar kunnen dan vanzelf de aanvankelijk feodale invloeden, maar ook de latere, veel practischer georganiseerde waterschappen of marken aangehangen worden. En om aan te sluiten bij de moderne realiteit: het ontstaan van het beroemde ‘polderen’.  Hoe dat alles onze maatschappij heeft beïnvloed en gevormd, zodat nu de toeristen (en wijzelf) nog genieten van ons uit de middeleeuwen daterende erfgoed.

En moeten we het niet eens hebben over de culturele invloed van de uit het Franse taalgebied afkomstige dynastiën der Henegouwers en de Bourgondiërs en die van de oorspronkelijk Duitstalige Beierse en Gulikse hertogen en hoe die hier terecht gekomen zijn? En hoe de daarna komende Habsburgers tot hun breuk met de Nederlanden in 1581 ons hebben gevormd. En hoe moderne devotiebewegingen hier al in de veertiende eeuw de basis hebben gelegd voor de Hervorming en de daaruit voortkomende Opstand?

Wordt vervolgd.

Floris uit de Canon: oorzaak en gevolgen (4)

Dat een Canon nooit volledig kan zijn (punt 1) klopt natuurlijk. Maar hoe komt dat? Met de Tien Tijdperken van De Rooy om de vaderlandse geschiedenis overzichtelijker in te delen, lukte het al niet: de onderwijzers en leraren kwamen lang niet aan alles toe en kozen dan maar hun lievelingsperioden en -onderwerpen. Als mediëvist heb ik in het verleden (2011) eens een studie gedaan naar wat kinderen tussen ca. 7 en 18 jaar oud leren over mijn periode: de middeleeuwen (ca 500 – ca 1500). Daar heb ik de toen verkrijgbare en gebruikte lesmethodes van basisschool en voortgezet onderwijs voor door gevlooid. Die waren alle ingedeeld volgens het na 2003 ingevoerde systeem van de Tien Tijdperken, waarin de middeleeuwen in twee keer 500 jaar de nummers 3 en 4 vulden. Bij elk van die tijdperken hoorde een boek in de serie De kleine geschiedenis van Nederland, op didactisch en pedagogisch verantwoorde wijze geschreven door kenners van de bewuste periode. In het geval van de beide middeleeuwen-delen was dat Ben Speet. Ik heb wel eens aan geschiedenisleraren nagevraagd of ze die boeken in de kast hadden staan. Nee, was het antwoord meestal. Er waren er zelfs die er nog nooit van gehoord hadden.

Over het algemeen kregen onderwijsautoriteiten klachten dat het allemaal te veel was om in de toen al inkrimpende lestijd te proppen. Daarom werd vervolgens door de eerste Canon-commissie de hele bubs ingekort tot 50 vensters die, als je ze na ging lezen, nergens op elkaar aansloten en waardoor je een verknipt beeld van het nationale verleden kreeg. Na de verplichte invoering in 2010 bleek dat men in de praktijk voornamelijk de laatste 100 à 200 jaar deed. Of er werd aandacht aan zo’n stuk politiek correct hobbyisme besteed als er een modieus onderwerp rondzoemde zoals immigratie, kolonisatie of slavernij. Om een beetje volledig beeld te krijgen van de Nederlandse geschiedenis heb je in de klas gewoon meer tijd nodig voor geschiedenisonderwijs. Maar die tijd is er niet meer. Geschiedenisles is op bepaalde scholen of bepaalde delen van opleidingen soms al afgeschaft.

Bovendien krijg ik signalen binnen van leraren die me vertellen dat in het voortgezet onderwijs de Canon in zijn geheel genegeerd wordt. Of dat waar is kan ik niet controleren zonder uitgebreid onderzoek te doen, maar het lijkt me wel tekenend voor de invloed van de Canon. Een onderzoeksrapport uit 2019, De Canon van Nederland – Vervolgonderzoek 2018/19 (in opdracht van de stichting entoen.nu) laat zien dat zowel in het basis- als het voortgezet onderwijs ca 60 % van onderwijzers en leraren van de eerste Canon gebruik maakte. Dat is natuurlijk niet de bedoeling geweest: hij is in 2010 verplicht gesteld op alle (openbare?) scholen. Bij het BO wordt nog vermeld dat de leerkrachten die de Canon gebruiken dat meestal op eigen houtje deden.

“Als er al collega’s op school zijn die er ook mee werken, wordt dat doorgaans niet op elkaar afgestemd. De helft van de leerkrachten werkt structureel met de Canon van Nederland en er is ook een flinke groep leerkrachten die er projectmatig of incidenteel mee werkt.”

Dus 50 % werkte er echt, als eigenheimer, mee en die andere 10 % deden het af en toe. Niemand die ze verplichtte tot toepassing van de Canon. De gebruikers daar vonden het ook geen van allen nodig de Canon te ‘herijken’.

Ook op het VO, en dan voornamelijk de onderbouw (t/m 14 jaar), paste dus 60 % van de leraren eveneens de vensters toe in de lessen. Met dat verschil dat het

“meestal incidenteel gebeurt, als het zo uitkomt, als aanvulling op methode of andere lesmaterialen. De meesten gebruiken de Canon op eigen initiatief, zonder afstemming met collega’s.”

Still uit het Teleac filmpje over de ‘moord’ op Floris V: de graaf richt zich tot zijn lanndlieden; ikke middenvoor en vrienden en familie op de achtergrond.

Dus ook hier geen inbreng van de schoolleiding of als onderdeel van een lesplan geschiedenis. Dat is, meen ik, toch echt niet de bedoeling geweest van de ontwikkelaars. De leraren die de Canon toepasten maakten wel graag gebruik van het illustratiemateriaal op de website, die ze daarvoor regelmatig raadpleegden. Dat gold niet voor de leerlingen, die minder vaak werden aangemoedigd zelf in de les (!) de website te bezoeken. Of ze dat thuis wel deden is niet gevraagd. De helft van de bevraagde leraren in het VO had wel behoefte aan herijking van de vensters en men vond “dat een meer evenredige spreiding van de vensters over de tien tijdvakken een verbetering zou zijn”. Annie MG Schmidt, De Stijl en De gasbel behoorden tot de top drie die er wel uit mochten, alle drie 20ste eeuwse geschiedenisonderwerpen. Zou dit betekenen dat de vroegere geschiedenis daar toch wat geliefder was en dat Floris er voor de geschiedenisleraren eigenlijk niet uit had gehoeven? Dat zou ik wel willen weten, maar ik ga daar, denk ik, niet achter komen.

Het Historisch Nieuwsblad had tegelijkertijd met dit onderzoek in 2018 een enquète gehouden onder volwassenen (leraren?) en leerlingen. Ik heb toen al geklaagd dat er niets bij stond over de representativiteit van die enquète en hoeveel mensen er precies de multiple choice vragenlijst (20 vragen) hebben teruggemaild. En hoe de verdeling over leeftijd en kennisniveau lag. Ik heb hem ook gedaan en kwam op een cijfer van 9,5 uit 10. De volwassen invullers van de wel ingestuurde vragenlijsten scoorden een magere 5.2 en de scholieren maar 4.4. Dat was dus, ondanks de verplichte invoering in 2010, na 8 jaar geen best resultaat. Er was sinds de vorige drie enquètes van het Nieuwsblad eigenlijk niks veranderd.

Was dat omdat toevallig de gebruikers van de Canon niet de vragenlijst hebben ingevuld en opgestuurd? Of was het omdat degenen die het wel deden niks van de Canon hebben geleerd? Het veroorzaakte wel een curieuze reactie van prof. dr. Frits van Oostrom, de voorzitter van de eerste Canon-commissie:

“We moeten niet bang zijn de stekker eruit te trekken als blijkt dat docenten en leerlingen er niets aan hebben”.

Dat gebeurde dus niet; hij is opgewaardeerd door de commissie Kennedy. Er zijn 10 vensters verdwenen en 10 vensters voor in de plaats gekomen, de rest is hetzelfde gebleven. Er zijn zeven hoofdlijnen ontwikkeld waaraan steeds een aantal vensters is verbonden die een soort verband met elkaar zouden moeten hebben. Als je die lijnen trouwens een beetje kritisch bekijkt vraag je je wel af waar die verbanden bij sommige combinaties dan zitten. Maar dat is een ander verhaal… Op de website kan je overigens nog gewoon naar de verdwenen vensters toe zodat we nu eigenlijk met 60 vensters zitten. En de tekst erin is geen steek veranderd. Dus er staat nog steeds dezelfde onzin over graaf Floris in zijn venster, maar gelukkig is ook het filmpje van Teleac over zijn dood, waar tScapreel destijds in 2004 zoveel figuranten, acteurs, kleding en uitrusting aan heeft geleverd, er nog op te zien. Het is het enige videomateriaal van een historische gebeurtenis in de hele Canon dat wat authentieke aankleding betreft dan ook klopt.

De in een sloot gesprongen graaf wordt afgemaakt door, links, Gerard van Velsen (Arne Koets) en nog iemand. Still uit hetzelfde Teleac-filmpje (2004).

Ik ben dus nog steeds niet blij met de nieuwe Canon, net zomin als ik dat was met de oude. En als u nu denkt dat ik de enige ben die kritiek heeft op de nieuwe Canon, verwijs ik u naar een interview met Frits van Oostrom in de Volkskrant van 22.6.2020, dus ter gelegenheid van de lancering. Hij betreurt namelijk ook het verdwijnen van

“Floris V, die model stond voor de riddertijd en het Binnenhof (‘waar nu Mark Rutte loopt’) als icoon had… Je zou kunnen zeggen, dat Floris V voor de tweede keer door de edelen is vermoord”.

Op het gegeven na dat Floris nu niet bepaald een model van ridderschap was (hij vocht waarschijnlijk niet graag) is dit toch wel een pregnante uitspraak van een professor die zijn Canon min of meer zag mislukken. Het klinkt ook alsof hij niet veel vertrouwen heeft in de nieuwe versie.

Wordt vervolgd.

Floris uit de Canon: oorzaak en gevolgen (3)

Graaf Floris is verwijderd uit de Canon. Maar waarom? Dat werd me dus niet duidelijk. Maar wie beslisten daar dan over? Het rapport is openbaar dus daarin kan je lezen wie deel uit maakten van de commissie. Dat waren behalve voorzitter prof. dr. James Kennedy, de schrijver Abdelkader Benali, historicus dr. K.J. Fatah-Black, Kayleigh Goudsmit van het NIOD, Marjan de Groot-Reuvekamp, docent vakdidactiek geschiedenis, Lotte Jensen, hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis, dr. Hubert Slings, lid van de wetenschappelijke staf van het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem, dr. Hanneke Tuithof, vakdidacticus geschiedenis in Utrecht en Tilburg, en Dennis Smit MA, secretaris van de commissie en zelf taal- en letterkundige in de Italiaanse taal.

De Amerikaan Kennedy, die een Nederlandse moeder heeft, werd in het orthodoxe Iowa opgevoed, studeerde in Georgetown, Grand Rapids en Iowa City en specialiseerde zich in 20e eeuwse geschiedenis, o.a. van Nederland. Abdelkader Benali is schrijver van Marokkaanse afkomst, hardloper en heeft een blauwe maandag geschiedenis gestudeerd in Leiden tot hij erachter kwam dat hij autodidact was. K.J. Fatah-Black is historicus (UvA, Leiden) van Koerdische afkomst, met een Nederlandse moeder, en doceert in Leiden; hij is gespecialiseerd in Nederlandse koloniale geschiedenis. Kayleigh Goudsmit is historicus van de moderne tijd (VU) en boekwetenschapper die de communicatie doet bij het NIOD en eerder bij het KNHG en het Huygens Instituut.  Marjan de Groot-Reuvekamp is onderwijsdeskundige, promoveerde aan de UvA en doceert in Den Bosch. Lotte Jensen, van Deense afkomst, is neerlandica en filosoof en ze werkt als hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis bij de afdeling Nederlandse taal en cultuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hubert Slings studeerde in Leiden en promoveerde daar op middeleeuwse literatuurgeschiedenis, hield zich bezig met (onderwijs)beleidsadvies, literatuurdidactiek en cultuureducatie, tot hij secretaris werd van de eerste Canoncommissie en de website Entoen.nu opzette, waarvan hij ook directeur is. Hanneke Tuithof is historica en opgeleid in Utrecht en was geschiedenisdocent. Zij is gepromoveerd op de vakdidactische kennisontwikkeling van geschiedenisdocenten en doet nu onderzoek naar de didactiek van de gammavakken. Ze was voorzitter van de commissie die de omschrijving voor het geschiedenisexamen havo/vwo vanaf 2021 heeft opgesteld. Dennis Smit studeerde dus Italiaanse taal- en letterkunde en is vertaler en docent in het volwassenenonderwijs.

Valt u wat op? Juist; er was geen mediëvist lid van de commissie, behalve dan op literatuurgebied: Slings heeft namelijk geschreven over Karel ende Elegast en de Vos Reynaerde. Er zat trouwens ook niemand bij die verstand had van de prehistorie of de antieke wereld, van de Opstand en de Gouden Eeuw, behalve als je het slavernijverleden daar als onderdeel van ziet, en ook de 18e en 19e eeuw waren slecht vertegenwoordigd binnen het gezelschap. Het kennisplatform bevond zich voor ruim 75 % na 1900. Je mag hopen dat er wel advies is gevraagd aan deskundigen als het over hun blinde vlekken ging, maar waar het over middeleeuwen gaat hebben ze dan toch niet erg goed geluisterd. In hun vak zijn de leden van de commissie natuurlijk uitstekend thuis (hoewel ik mijn twijfels heb over Benali), maar ik merk gewoon weinig deskundige inbreng in ‘mijn’ periode. De keuze voor Maria de Rijke als vertegenwoordigend venster alleen al. Wie verzint zoiets?

De Canon-presentatie in het Nederlands Openluchtmuseum

Ik heb het Hubert Slings gevraagd. Die stuurde me een lijstje met punten die volgens hem mij een antwoord moesten bieden. Hier is het, enigszins ingekort:

  1. Canons zijn onvolledig en vertellen dus nooit het hele verhaal.
  2. De vensters open zetten helpt, maar ook daar zit een grens aan. 
  3. De canon is vakoverstijgend en Hebban olla vogala mag dus.
  4. Het venster Floris V is “prachtig en waardevol” maar niet onmisbaar.
  5. We hoeven geen rijtjes met heersers meer te leren.
  6. De commissie zag gegronde aanleiding om via Maria van Bourgondië de overgang van Bourgondië naar Habsburg in de schijnwerpers te zetten, aan de hand van het bijzondere levensverhaal van een vrouw. Daarmee gaan één venster dicht, een ander venster open. 

Ik heb Hubert op 24 februari jl al mijn reactie gestuurd, maar tot op heden niets van hem terug ontvangen. Mijn weerwoord kwam erop neer dat ik punt 2 niet begreep en dat 1, 4 en 5 open deuren zijn. Punt 3 heeft het erover dat binnen de geschiedenisles ook andere zaken aan bod mogen komen, zoals het ontstaan van onze taal in de vroege middeleeuwen, maar dat is min of meer logisch. Bij geschiedenis komen altijd andere zaken aan de orde: geografie, toponomie, cultuur, economie, religie, krijgskunde, etc., maar daarom hoeven ze nog geen eigen venster te krijgen.

Over punt 6 heb ik het al gehad en daaruit blijkt dat de korte regeringsperiode van Maria helemaal geen bijzonder levensverhaal opleverde en het zeker niet waard is om er aandacht aan te besteden. En dat hebben ze vervolgens in het venster dan ook niet gedaan, want waar het over het Groot Privilege en de gevolgen die dat had gaat, doet men het af in de volgende paar zinnetjes:

Om zich van de steun van de Bourgondische gewesten te verzekeren, ondertekent zij het Groot Privilege. Met deze akte geeft zij de rechten van de verschillende gewesten die door haar vader zijn afgenomen, weer terug (mijn onderstrepingen, HtJ). In ruil voor deze voorrechten moeten de Staten-Generaal haar trouw beloven en instemmen met nieuwe belastingen voor de oorlog. Het Groot Privilege, waarmee de Staten-Generaal rechten krijgen die de vorst hun niet mag afnemen, wordt voor toekomstige generaties een voorbeeld voor verdragen tussen een vorst en de volksvertegenwoordiging.

Verdere uitleg: geen. Ook niet dat geen van de Laaglandse vorsten uit het Habsburgse huis er zich aan hield en die rechten naar willekeur afnam, aanpaste of ze gewoon negeerde. Uit het laatste zinnetje blijkt ook dat men geen kennis heeft van soortgelijke verdragen die in de middeleeuwen zeker niet ongewoon waren. Ik noem maar het Engelse Magna Carta van 1215, maar ook de Brabantse Keur van Kortenberg uit 1317 en de Blijde Incomste van 1356 die de macht van vorsten aan banden legden. Dus nieuw was het ook al niet. Je had van die voorgangers trouwens kunnen leren dat die vorsten daar zo goed al altijd anders over dachten. Is het belang van dit Privilege dan verkeerd begrepen door de commissie of vonden ze het niet van voldoende belang? Ik hoop dat ik het nog eens te horen krijg.

Wordt vervolgd.

Floris uit de Canon: oorzaak en gevolgen (2)

Ik heb geen zin bij het volgende stukje plaatjes uit te zoeken. De boodschap moet maar zonder afleiding overgebracht worden.

Dat Floris V is verdwenen uit de Canon riep gemengde gevoelens bij me op. Ik heb jarenlang geijverd bij Entoen.nu en later bij de nieuwe Canon-commissie om, als je dan Floris in je Canon hebt, het historisch wel moet kloppen. Dat je daarom tenminste het beschrijven van zijn doen en laten aan moet passen aan de laatste inzichten. Zelfs toen de eerste Canon in 2006 werd geïntroduceerd was er al zoveel over hem gepubliceerd dat je niet makkelijk meer de mist in kon gaan. Des te vreemder was het dat het aantal fouten over Floris’ leven en invloed in het eerste blad van zijn venster al tot boven de 20 opliep. En dan heb ik de fouten in de deelvensters, de vensterplaten en de filmpjes niet eens meegeteld. Ondanks mijn protesten, die ik vanaf 2012 liet horen, is er nooit naar me geluisterd. Er is zeker nooit wat aangepast, terwijl dat helemaal niet moeilijk was om te doen. En nu is hij helemaal weg. Als ik paranoïde was zou ik kunnen vermoeden dat ze geloofden dan tegelijk geen last meer te krijgen met Henk ’t J. te D. en zijn gezeur. Dus aan de ene kant was ik er niet rouwig om dat hij verdween, maar er kwam niks voor terug dan een onbenullige, maar volgens haar tijdgenoten, lieve en aanvallige dame.

Intussen is er dus een gat gevallen tussen Olla Vogala  en de Hanze. Nou vind ik dat Nederlands ‘oudste zinnetje’ (wat het helemaal niet is) niet in een geschiedeniscanon thuishoort, maar bij het vak Nederlands. Was het toeval dat in de eerste commissie voor de Canon twee mannen zaten die gespecialiseerd waren in middelnederlandse literatuur? Als je dat venster dus weglaat, valt er een nog groter gat: ruim 500 jaar. Dus tussen Karel de Grote (748- 814) en de (Duitse) Hanze uit de 14e en 15e eeuw. De Canon dateert die club altijd vanaf de 14e eeuw en laat ze spelen in Kampen en Zwolle, terwijl er hier in de 12e eeuw al koopliedenhanzes (een vroege vorm van een handelsgilde) waren. Trouwens: er waren ook best veel andere Nederlandse en Vlaamse steden, naast de Duitse, Baltische en Scandinavische, bij betrokken. De vraag is natuurlijk of die periode tussen de 9e en de 14e eeuw dan niet de moeite waard was. Scholieren en de meeste studenten hebben geen idee wat voor veranderingen het huidige Nederlandse grondgebied gedurende die 500 jaar heeft ondergaan. Hoe onze huidige omgeving met zijn polders, akkers, handelsroutes, dorpen, steden en provincies, elk met hun eigen karakter, toen onstond. En ze gaan het zo niet meer leren ook.

Ik vind dat de middeleeuwse vensters in de Canon trouwens toch veel te onbetekenend zijn voor de Nederlandse geschiedenis. Engelsman Willibrord heeft, net zomin als zijn leerling, de even Engelse, Bonifatius, als prediker van het Christendom iets blijvends bereikt; dat gebeurde pas toen er lieden uit het land zelf aan de slag gingen, zoals Liudger. Iemand als Karel de Grote heeft behalve in Nijmegen nauwelijks een voet op Nederlandse bodem gezet, en was voornamelijk bezig zijn ver van onze grenzen liggende gebieden te verdedigen of buren te onderwerpen. Zijn erfenis was een verzelfstandiging van zijn gouwen onder eigen heersers omdat zijn opvolgers te druk bezig waren elkaar te bestrijden. Maar daar is klaarblijkelijk helemaal geen belangstelling voor bij geschiedenisleraren. Ik heb het hierboven al gehad over dat ‘Nederlandse’ zinnetje en de Duitse Hanze langs de IJssel. Daarna kwam en komt nog steeds Jeroen Bosch, de schilder uit Brabant-Limburg die in zijn tijd voor de elite zijn ‘vreemde’ (bewaard gebleven) werken maakte en die daar door zijn omgeving niet erg voor gewaardeerd werd, evenmin als Desiderius Erasmus dat ten tijde van zijn leven werd. Hij had als Hollander die voornamelijk in het buitenland vertoefde trouwens een uitgesproken hekel aan zijn landgenoten. Moeten we van die mensen en groepen iets over het verleden van ons land leren?

Waar gaat het over de veenontginningen en het rooien van bossen die ons landschap hebben bepaald? Waar over het uitvinden van polders met hun kaden en sluizen en het graven van sloten en kanalen? En de steeds verder oprukkende dijken om steeds grotere waarden langs de brede rivieren? Waar over de rivierhandel, naast de zeehandel, die nederzettingen aan rivieren tot steden deed uitgroeien? Waar over de daaruit voortkomende scheepswerven, wagen, makelaars, schroders, hijskranen? Waar leert men nog hoe straten, havens, stadhuizen en lakenhallen, visbanken en vleeshallen, parochiekerken, stadskloosters en gasthuizen ontstonden waar we door omringd zijn en die de redenen zijn dat er een toeristenindustrie ontstond? Waar hoor je nog over de invloed van de graven en hertogen op de welvaart of de afbraak ervan? Of over hun wankele verhouding met de bisschoppen van Utrecht, die voor veel rumoer en ook diplomatiek overleg zorgde? Waar leert men over de internationale connecties van al die landen en edelen, zowel door diplomatiek als de handel, die welvaart zowel als oorlog brachten, maar die ook invloed hadden op het culturele leven van de hele bevolking? Waar gaat het over de burgeroorlogen die na bevochten dynastieke opvolgingen ontstonden en die soms een eeuw of meer door konden etteren, ten nadele van de samenleving? En waar kan je vinden hoe de individualistische manier van omgaan met het geloof van de nogal pragmatische bevolking van onze streken al in de middeleeuwen de basis legde voor de latere, hier al meermalen genoemde Opstand?

Graaf Floris V, een edelman en vorst met een niet onbelangrijke invloed op zijn graafschap en op de buren, was er maar één. Onder zijn voorgangers en nakomelingen in Holland en Zeeland waren meer sterke persoonlijkheden die nogal wat bereikt hebben. En dat gold ook voor de Hendrikken en Jannen in Brabant en Limburg, de Otto’s en Reinouds in Gelre, en al die verschillende bisschoppen in het Neder- en Oversticht. Plus het overal een beetje buiten vallende Friesland, dat mensen wilde laten geloven dat ze rechtstreeks onder de keizer van het Duitse Rijk stonden en geen graven boven zich duldde. Hun bewijs, een oorkonde van Karel de Grote, volgens de Hollandse kroniekschrijvers, was “bezegeld met boter”. Oftewel vals. Dat soort geruchten en beweringen, als fake news, ging ook toen al rond. Leren kinderen iets over de middeleeuwers? Hun eigen voorouders? Nee. Het zijn figuranten zonder tekst in een ridderfilm met veel geweld zoals we die van Hollywood kennen.

Wordt vervolgd.

Floris uit de Canon: oorzaak en gevolgen (1)

In juni 2020 werd in het openluchtmuseum te Arnhem door de voorzitter van de Canon-commissie, prof. dr. James Kennedy, de nieuwe Canon van Nederland gelanceerd. Tegelijk werd de nieuwe website onthuld. Het eerste dat ik zag was dat graaf Floris V ontbrak. Daar keek ik toch wel even van op.

Vreemd was dat nergens te lezen of te horen was waarom dat was gebeurd. Alleen verzekert de commissie ons dat de verdwenen vensters “niet [zijn] komen te vervallen omdat we van mening zijn dat ze hun canonieke waarde verloren zouden hebben, en beslist ook niet omdat we vinden dat de commissie-Van Oostrom misgegrepen heeft. Een canon impliceert nu eenmaal keuzes, en die hebben wij opnieuw gemaakt. Onze commissie wil een vernieuwd verhaal vertellen met deels andere accenten dan de vorige commissie, en daarvoor hebben we tien nieuwe vensters nodig.”

Gezien de dame die zijn vervangster was geworden vermoedde ik dat er gezocht werd naar meer vrouwen in de Canon, omdat die in het middeleeuwse gedeelte geheel schitterden door afwezigheid.. Willibrord was er voor de kerstening, Karel de Grote voor het Europa-idee, de monnik, en geen non, die een liefdesliedje pende, Floris V en zijn moordende edelen, de mannelijke kooplui van de Hanze en dan zat men al weer in de Renaissance met Jeroen Bosch. Men zocht inderdaad naar “meer balans” tussen mannen en vrouwen, dus: hup, een dame erbij. Dat werd dus Maria van Bourgondië (1457-1482). Wie? Nou, mijn generatie weet nog dat ze de dochter van Karel de Stoute was, ook de Rijke werd genoemd en dat ze dood ging na een val van haar paard.

Maria van Bourgondië. Portret door Michael Pacher (ca 1435-1498), waarschijnlijk om aan haar latere echtgenoot te late zien wat voor vlees hij in de kuip kreeg.

Wat ze deed in de Canon wordt als je goed leest verdedigd door het feit dat bij haar verschijnen een “cruciale kentering” optrad in onze geschiedenis omdat ze de Nederlanden via haar huwelijk overleverde aan de Habsburgers. Dat was een van oorsprong Oostenrijkse adellijke familie die op den duur ook in Spanje, Portugal en de Nieuwe Wereld de lakens uitdeelde. En met wie we dankzij onze Opstand veel te stellen kregen. Wat niet zo bekend was is dat ze een maand nadat ze haar gesneuvelde vader in 1477 was opgevolgd het door haar staten afgedwongen Groot Privilege heeft bezegeld.

Het Groot Privilege in opgerolde staat, zoals dat in het Regionaal Archief te Dorddrecht, in zijn eigen kist, bewaard wordt.

Dat was enorme lap perkament waarop een aanzet tot een soort grondwet voor de Lage Landen werd gegeven. Nou ja: de steden en de provincies werden de baas, zonder hun toestemming kregen de vorsten geen geld en buitenlanders zouden uitgesloten worden van regeringsposities. Een ‘grondwet’ dus waar haar mans familie zich op den duur bijzonder weinig van aan ging trekken. Wat weer één van de redenen van die Opstand was. Die echtgenoot was Maximiliaan van Habsburg, aartshertog van Oostenrijk en zoon van de min of meer mislukte keizer van het Duitse Rijk, Frederik III. Hij was bij hun trouwen in augustus 1477 een paar jaar jonger dan zij (18), maar hij wist dat jaar de aanvallen van de Franse koning aardig af te slaan toen die de Bourgondische landen in probeerde te pikken. Hij was ondanks die voor ons prille leeftijd (toen en in zijn kringen was dat echter tamelijk normaal) een in oorlogsvoering gepokte en gemazelde edelman, maar hij bereikte geen langdurig resultaat.

Maximiliaan van Habsburg, aartshertog van Oostenrijk. anoniem portret in een Statutenboek van de Orde van het Gulden Vlies, Vlaams na 1519. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, Cod. 2606, fol. 76v.

Maximiliaan en Maria kregen in korte tijd drie kinderen, van wie het derde na een paar maanden overleed. Zijzelf stierf  drie maanden na de dood van haar laatste kind op 27 maart 1482. Ze had net 5 jaar in naam, maar in de schaduw van haar jonge echtgenoot, over het Bourgondische Rijk geregeerd. Ze had in genoemd Privilege wel een flink stuk van haar macht moeten afstaan aan haar landen, steden en ambtenaren en verder alleen een paar kinderen gebaard. Niet echt een indrukwekkende cv. Maar ze was wel een vrouw en zelfs haar kleinzoon Karel V moest voor haar wijken, want die werd ook uit de Canon geknikkerd. Ik zag echt niet waarom ze werd gekozen, want een meer evenwichtige vertegenwoordiging van mannen en vrouwen heeft niet bepaald een evenwichtig beeld van de geschiedenis tot gevolg. Op een enkele uitzondering na hebben vrouwen tot in de 20ste eeuw altijd veel minder bijgedragen aan het plaatje dan mannen. Daarnaast moet je natuurlijk ook niet willen dat een dergelijke schreefgroei gaat voortwoekeren. Bij het bestuderen van geschiedenis bereik je niks met een feministische agenda.

Het rapport zegt wel dat er “een aantal personen of personages gekozen [zijn] die de rol van de vrouw door de eeuwen heen duidelijk typeren. Met Maria van Bourgondië wordt een cruciale kentering in de geschiedenis van de Lage Landen (1477) besproken”, maar is dat wel zo? Het Groot Privilege was een kortdurende paukenslag die snel gedempt werd en, als je met hindsight terugkijkt kan je besluiten dat het misbruik van die grote lap perkament één van de oorzaken van het ontstaan van onze Republiek was. Maar Maria was just another pretty face dat letterlijk nog geen acht maanden zelfstandig heeft gereageerd, haar raadslieden onthoofd zag worden, door haar landen en steden werd vernederd en vervolgens overheerst werd door haar man. Geen krachtig beeld. En dat wordt notabene bevestigd in het venster zelf:

Het huwelijk betekent het einde van Maria’s politieke carrière. Zoals gebruikelijk in die tijd moet ze voortaan de politieke beslissingen overlaten aan haar echtgenoot. Het baren van kinderen voor de dynastieke opvolging is nu haar voornaamste taak, en ze krijgt in korte tijd drie kinderen.

Grafbeeld van Maria in de Onze Lieve Vrouwekerk te Brugge. Verguld koper over een houten beeld door Jan Borremans, ca 1490. Aan het neusje te zien hebben Pacher en Borremans een behoorlijk realistisch portret van de hertogin gemaakt. Dat en het bollende voorhoofd komen exact met elkaar overeen.

Dus hoezo had ze invloed op een cruciaal moment in onze geschiedenis? En dat is eigenlijk steeds het geval bij de Canon-vensters die een persoon als naamgever kregen. Het waren ‘helden’ waaraan je wat op kon hangen, een gezicht, een tronie die je een uitgangsbeeld van of voor een tijd gaf. Behalve Floris natuurlijk; van hem zijn geen portretten bekend. Maar waarom moet een tijdperk verbeeld worden door één enkel mens; een held? Ik geloof niet in helden. Hun betekenis wordt in zo goed als alle gevallen overdreven. Hun invloed bijna altijd eveneens. Zeer dikwijls was die ook niet blijvend en ging hij, indien wel aanwezig, bij hun dood teloor. Ze staan voor een vonkje licht op een bepaalde periode, die daardoor kort lokaal verheldert en ontzettend veel aspecten buiten beeld laat. Helden staan niet voor beter begrip van zo’n stuk geschiedenis, want hun levens zijn uniek en hebben weinig met de algemene historie van hun tijd in het groot te maken. Het zijn symbolen, iconen, portretten, biografieën, die interessant kunnen zijn als je ze leest, en ook begrip kunnen wekken voor de tijd waarin ze leefden, maar die weinig zeggen over geschiedenis. Tenzij je directe verbanden kunt leggen tussen wat die helden waren en wat ze in het groot bereikt hebben. En dat is zelden het geval. En zeker niet bij Maria de Rijke in haar tijd.

Wordt vervolgd

Rivier – boot – stad 2021

KUNST OF EEN DURE WEGWIJZER?

Een 18e eeuws binnenvaartscheepje door te nauwe straten trekken zodat het in stukken uit elkaar valt, tegelijk een grijze streep in het plaveisel nalatend, en die stukken dan verduurzamen als tekens langs de route van museum naar museum.

Dat is het plan van een Schots-Deense kunstenaar Edward Clydesdale Thomson in opdracht van het Dordrechts Museum. Gaat dat helpen meer publiek naar het Hof te krijgen? Ik betwijfel het. Ik heb echter afgeleerd om me te bemoeien met de ideeën waar kunstenaars op komen om een opdracht binnen te halen. Ik ga ook zeker niet kijken naar die stunt. Ik wil hierbij echter wel ingaan op het achterliggende idee dat op verkeerd begrepen historie en onzorgvuldig denken is gebaseerd. Ik citeer hieronder uit de krantenartikelen en website over dit project, dus voornamelijk uit uitspraken van de kunstenaar Thomson zelf.

De kunstenaar op het eindpunt van de trektocht: het Hof.

Eerst de reden achter het ‘kunstwerk’ oftewel de performance.

“Dordrecht wil een kunstwerk dat het historische Hofkwartier markeert en de twee belangrijkste publiekstrekkers met elkaar verbindt: het Dordrechts Museum en het Hof van Nederland, de wieg van de Nederlandse Republiek.”

Ik had het aangekondigd: die misvatting zal ons nog decennia achtervolgen. Dat van die wieg klopt niet, dat hebben Herman van Duinen en ik al meerdere malen aan Dordt en de wereld duidelijk gemaakt: in Dordrecht stond niet de wieg van de Republiek. En dat de statenvergadering van 1572 in het Hof plaats vond is helemaal niet zeker. Maar de kunstenaar, Schot zijnde, weet dat allemaal niet en struikelt vrolijk verder in de geschiedenis van Dordrecht.

“Bij Dordrecht moest Edward Clydesdale Thomson (Dundee, 1982) denken aan het smalle water de Thure waar de stad naar genoemd is (Thuredrith).”

Er heeft nooit een rivier de Thure bestaan; hij is in ieder geval niet in de bronnen gevonden. Het was een aanname uit de tijd dat men dacht dat Dordrecht aan een oversteekplaats in een riviertje lag: een tricht in een Thure dus.  Thuredrith betekent gewoon Doortrek, oftewel een deel van een rivier waar je niet echt kon manoeuvreren als je wind tegen had en dus getrokken moest worden. Met schepen met slechts één vierkant zeil was niet echt veel op te loeven in zulke wateren dus je moest wel. Het is verder altijd Thuredrith (en al zijn variaties) geweest, zowel voor de rivier als de nederzetting. Iets dat in Nederland geen zeldzaamheid is. En smal was hij nu ook niet echt. De oudste versie van de rivier was volgens de archeologen gemiddeld zo’n 30-35 m breed (en bij de monding aan de Merwede ruim 100 m). Pas toen langs de buitenkant van de dijken langs de Thuredrith, dus de huidige Voorstraat en de serie Wijnstraat-Groenmarkt-Grote Kerksbuurt, werd gebouwd is de rivier belangrijk versmald. Tot hij in de 17e eeuw niet meer dan een kanaal werd tussen Leuvebrug en Wijnbrug, na welke laatste brug hij langzaam verbreedde en bij die genoemde monding weer werd ingesnoerd bij de Boombrug.

Thomson zegt verder:

“Binnenvaartschepen werden vroeger over de Thure met menskracht van de rivier de Dubbel naar de Merwede getrokken.”

Het zal inderdaad aanvankelijk wel zijn voorgekomen dat schepen het hele eind getrokken werden, maar toen ca 1170 de Oude Maas ontstond was dat niet meer nodig: je kon aan de stabboem, de oude naam voor wat later de Knolhaven en Kuipershaven werden, aanleggen of bij de Boombrug de haven binnenvaren en je hoefde dus niet meer door de Thuredrith. Maar dat zelfs de nog kleine boten uit die tijd over land, door de zich nog ontwikkelende stad, werden getrokken is natuurlijk onzin.

De journalist vervolgt met:

“Hij laat zich inspireren door de geschiedenis van Dordrecht als handelsstad aan het water. De boot die hij door de straten wil trekken is een 17de-eeuwse hektjalk, een historisch vrachtzeilschip dat veel werd gebruikt in de binnenvaart.”

Buiten dat die boten natuurlijk helemaal niet door de straten werden getrokken, was zoals gezegd die ‘doortrek’ al lang niet meer nodig.

“Een ander spoor dat naar het idee leidde was een oude foto die hij zag van een bootje dat tijdens een overstroming door de straten van Dordrecht voer.”

Beeldbank Regionaal Archief Dordrecht. De hektjalk zal hier doorheen worden getrokken.

Dit is een foto uit 1953 in het Lastig Endtstraatje, tussen Augustijnenkamp en Museumstraat. Er zijn in de Dordtse Beeldbank nog veel meer kiekjes van water in Dordtse straten, maar daarop zie je alleen maar roeiboten. Zelfs die konden lang niet overal komen, want zo diep was het water nou ook weer niet. Maar je ziet uiteraard nergens hektjalken in de straten in het Hofkwartier of elders in de binnenstad.

““En verder moest ik ook nog denken aan de film Fitzcarraldo (1982) van Werner Herzog, waarin een stoomschip over een berg in het oerwoud van Peru wordt gesleept.”

Alsof je Dordrecht met de Andes kunt vergelijken…

“Het fascineert hem dat Nederland een heel netwerk van trekschuiten voor personenvervoer had. „Daardoor was dit het eerste land waar afstanden in reisminuten werden aangegeven.””

Wat weer een heel ander fenomeen is, omdat daarvoor speciale vaarten werden gegraven of geschikte riviertjes werden aangepast door er jaagpaden langs aan te leggen. Ook dit heeft niks te maken met het door nauwe straten slepen van een flinke tjalk.

Een bijkomend effect is verder dat je na de trektocht (even) kunt zien waar het schip is geweest, omdat Thomson de houten huid laat verkolen zodat het ontstane houtskool een streep nalaat op de straatklinkers.

“Letterlijk: een laag van de buitenkant van de houten romp en het dek wordt verbrand, maar de constructie daaronder houdt het schip bij elkaar, want Thomson wil ermee als met een enorm houtskoolkrijtje een spoor trekken over de kortste wandelroute door het Hofkwartier van het Dordrechts Museum naar het Hof van Nederland.”

Houtskool is overigens zo weg, want als je dat niet fixeert kun je het met je vingers of wat water wegwrijven. Hij lijkt zich daarvan bewust want hij zou gezegd hebben:

“Het zwarte krijtspoor op straten en muren zal door de regen en de tijd al snel weer verdwijnen”

Het eerste obstakel op de route is het hekwerk van de museumtuin, dat enkele jaren geleden voor hoge kosten volledig is herbouwd. Dat moet dus weer gedeeltelijk kapot. Het is notabene een rijksmonument.

Dat je daar zomaar, voor zoiets onzinnigs, een stuk tussenuit mag breken, verbaast me hogelijk. Want dat gaat gebeuren.

De tekening is afkomstig van de website van de kunstenaar.

“’Hier gaan we het hek openbreken.’ Kunstenaar Edward Clydesdale Thomson wijst op het bakstenen muurtje met ijzeren spijlen dat de tuin van het Dordrechts Museum omheint.” En: “een deel van het hek wordt alvast vervangen door zachtere materialen.”

Het schip zal langs de route ‘gecontroleerd’ uit elkaar vallen (men trekt pinnen weg) als het de al van tevoren bekeken obstakels passeert. Ik kan me daarom niet voorstellen dat scheepsbouwmeester Wouter Schalk hier niet met pijn in zijn hart aan bouwt.

Het lijkt er verder op dat hij het project op wil laten nemen in het Groot Dordts Volksverhalenboek (let op, Ruben Koman!) als een nieuwe urban legend. Het wordt dus de zoveelste ‘uitgevonden traditie’ (invented tradition), een vorm van geschiedvervalsing. Lees maar:

“ ‘Ik hoop dat het een nieuwe stadsmythe wordt, een sterk verhaal dat stadsbewoners elkaar nog jaren zullen vertellen.’ Om de mythevorming kracht bij te zetten, gaat de kunstenaar van de wrakstukken van de boot nieuwe kunstwerken maken. Die plaatst hij op de wandelroute van het Dordrechts Museum naar het Hof van Nederland, als een verhaal dat zich tijdens het lopen ontvouwt.”

De heer Thomson denkt dat hij hiermee op één dag iets toe gaat voegen aan de geschiedenis van Dordrecht, maar hij baseert zijn plan op fabels over diezelfde geschiedenis. Hij had beter De oudste stad van Holland (2020) kunnen lezen, of, als hij het Nederlands niet voldoende beheerst, had hij zich de relevante stukken kunnen laten voorlezen, want dit slaat nergens op.

Ik zou het als ik de Dordtse gemeenteraad was houden bij de routebordjes die er al staan, hoewel die het bezoek aan het Hof niet echt blijken op te krikken. Daar zal je dus iets anders voor moeten verzinnen, zoals de inhoud van het museum verbeteren of het tentoongestelde aantrekkelijker maken. Denkt men echt dat het na zo’n stunt van een dag dan wel drukker wordt?

En dit alles voor een idee dat mensen moet helpen de weg van Museumstraat naar het Hof te vinden. Dat kan mijns inziens creatiever, goedkoper en minder ingrijpend. Het zou ook nog wel eens beter kunnen. Waarom bovendien geen Dordtse kunstenaar ingeschakeld? En het kan vooral historischer verantwoord. Lees eens een boek! Vraag eens een historicus!

Ik eindig met dit citaat uit de mond van de kunstenaar:

“soms laat ik dingen gebeuren en soms plan ik toeval”

Dat u het weet…

Dordtse bestseller

De vorige keer dat ik een blog schreef over mijn laatste boek, De oudste stad van Holland  was 5 april 2020. De corona-crisis was net begonnen en het zag er niet erg bemoedigend uit. De uitgever had vanwege die gebeurtenissen een beetje voorzichtig gepland, want je wist niet of de lezers toch nog naar de boekwinkel zouden gaan. Internetbestellingen waren natuurlijk geen probleem, maar het was natuurlijk wel een geschiedenisboek, geen roman… En over maar één stad. Nou, dat viel dus mee. De beide Dordtse boekhandels, met drie vestigingen in de stad, hadden niet te klagen over het bezoek. Arnaud Makkenze, van de binnenstad winkel van Vos & Van der Leer kon de boeken niet aangesleept krijgen. Bij hun vestiging in de buitenwijk ging het een stuk langzamer. En al had Gerrit Jan Cruidenier van de Nwe Bengel niet zo’n rush op zijn stapel, de eerste oplage was bij elkaar en met internet-bestellingen al na 6 weken los: 750 exemplaren omgezet, waarvan V&VDL zo ongeveer de helft had verkocht. In juni was het daar aan de Visstraat het best verkochte boek van allemaal: een Dordtse bestseller.

Boven boekhandel Vos & Van der Leer aan de Visstraat (Arnaud staat in de deuropening) en onder de Nwe Bengel in de Vriesestraat.

Inmiddels waren er tientallen besprekingen en reacties geweest, die stuk voor stuk lovend waren. Een aantal daarvan kwam daarom in de tweede druk te staan die half juli verscheen. Arnaud sloeg direct een flinke hoeveelheid in en die vloog weer als warme broodjes over de toonbank. Binnen een maand was alweer een kwart van de tweede oplage verkocht. Maar dat bleef niet zo, want de vakantieperiode vormt altijd een dip in het boekenvak, en zeker met non-fiction; dat neem je niet makkelijk mee naar het strand. Hoewel…

Iemand nam het mee naar het strand van Texel.

Het verschijnen van de Oudste stad had ook gevolgen voor De dageraad van Holland (2018). Klanten vroegen aan de boekhandels of ze dat boek ook hadden. Maar die moesten nee verkopen want de 1250 exemplaren waren in maart 2020 uitverkocht geraakt. Op verzoek van de boekhandels kwam daar ook een tweede druk van (met aanbevelingen van besprekers) in juli. Ook daar kon ik nog wat foutjes en slordigheden uithalen. Helaas loopt Dageraad niet zo snel als het laatste boek, maar daar ga ik wat aan doen.

Na augustus begon de verkoop weer aan te trekken en zeker nadat er in het tijdschrift van de historische vereniging Oud-Dordrecht een mooie recensie verscheen van de hand van mijn oud-collega van het stadsarchief, Jan Alleblas, die concludeerde:

“Overbodig te zeggen misschien, dat het boek eigenlijk in geen enkele boekenkast van rechtgeaarde Dordtenaren zou mogen ontbreken.”

Dat zorgde ook voor wat extra verkoop. Arnaud regelde verder wat signeersessies zonder publiek waarna potentiële kopers een groet van mij in hun exemplaar konden vinden. En het Dordts Museum sloeg, na lang lobbyen van Rudmer van de uitgeverij, een tiental exemplaren in. Helaas legden ze er maar één neer en bleef de rest op het bureau van de inkoper liggen. Toch hoorde ik onlangs dat ze uitverkocht raakten en dat er eerst weer 10 ingeslagen waren en later nog eens 20. Goed zo, museum! Dat is de spirit! Nu het VVV nog…

In begin oktober volgde een gloedvolle recensie door historicus Remy Balistreri in Kleio, het blad van de geschiedenisleraren. Of dat veel verkoop scheelde weet ik nog niet, maar vandaag, 3 november, verscheen er in het tijdschrift Holland, over Hollandse geschiedenis, een geweldige recensie. Niet alleen was hij zeer lovend (op twee kanttekeningen na; waarover hieronder meer), maar hij was van de éminence-grise van de deskundigen op het gebied van Nederlandse middeleeuwse nederzettingsgeschiedenis, emeritus-professor Peter Henderikx. Ik was daar erg mee verguld: daar doe je toch ook voor. Niet alleen je lezers moeten wat aan je boek hebben, maar je collega’s moeten het ook kunnen waarderen. En als dan nog eens iemand die ik zo op een voetstuk heb staan als meneer Henderikx je boek goed vindt geeft dat een extra stoot adrenaline:

Het eenzame exemplaar in de museumwinkel.

“’t Jong [is] er naar mijn mening goed in geslaagd om, hetgeen zijn bedoeling was, de vroegste geschiedenis van Dordrecht op een verantwoorde en leesbare manier toegankelijk te maken voor een brede groep geïnteresseerde lezers.”

Nou, mijn dag kon niet meer stuk, dat zult u begrijpen.

Bleven die twee kanttekeningen. Ik kon me wel bedenken waarom hij ze had geschreven, maar ik denk dat ze ingegeven zijn door het niet zorgvuldig lezen van wat er in het boek staat en te weinig kennis van de archeologie van Dordrecht.

De eerste gaat over dat ik schreef dat Dordrecht “aanvankelijk ‘een van de vele gemeenschappen (was) die als lintbebouwing op de oevers van de rivieren in het nieuw ontgonnen veengebied werden gesticht’.“ Hij vond het voor Dordrecht niet opgaan, want in ontginningsnederzettingen verplaatsten de nederzettingen na het inklinken en opdrogen van het veen zich naar een kilometer of zo het binnenland in (waar ze overigens weer een lintbebouwing vormden). Dat kon in Dordrecht niet, want het stadsgebied van Dordrecht “strekte zich vanaf de Voorstraatshaven maar hooguit 400 meter zuidoostwaarts uit, namelijk tot aan de westgrens van de ambachten Merwede en Tolloysen”. Met andere woorden: Dordrecht had zich niet eens zuidwaarts kunnen uitbreiden als het had gewild, want het stopte bij de gracht. Maar daar had ik het ook niet over. Ik schreef alleen (p 41): “Waarschijnlijk was Thuredrith aanvankelijk een van de vele gemeenschappen die als lintbebouwing op de oevers van de rivieren in het nieuw ontgonnen veengebied werden gesticht.” Meer niet. Verderop laat ik zien dat er een kleine uitleg kwam naar de nieuwe gracht vanuit een brede wetering achter de oudste erven, wat door opgravingen wordt bevestigd (111-113). Ik heb het niet gehad over de aangrenzende ambachten en hoe die de uitbreiding tegenhielden tot de jaren na de Elisabethsvloed.

Peter Henderikx in 2018

De professor maakt ook nog een vergelijking met kavelopstrek van de heerlijkheid Merwede, welke overigens in de latere stad nog van de rivier de Merwede tot de lijn van de Mariënbornstraat reikte en toen ook doodliep tegen het stadsgebied. Rond 1300 kocht Dordrecht die opstrek en voegde het stuk land aan de stad toe. Mijns inziens had de genoemde heerlijkheid haar zuidgrens aan de Graaf en had het ambacht Tolloysen met Erkentrudenkerke diezelfde Graaf als noordgrens. Ik weet verder niet van een nederzetting op die grens; er worden in de bronnen geen dorpen aan de Graaf genoemd; het was waarschijnlijk een soort tiendweg, een achterkade van beide heerlijkheden, met sloten aan weerszijde die een wetering-functie hadden. En er lagen dus geen verhuisde lintbebouwingen aan.

Henderikx refereert ook nog aan “het feit dat de parochie van de kerk van Dordrecht, die al eind 11de eeuw bestond, nooit meer dan alleen het stadsgebied heeft omvat.” Ben ik het mee eens, maar dat heeft niets met het opschuiven van lintbebouwingen te maken. Dat “Dordrecht van meet af aan een ander karakter had dan de aangrenzende ontginningsambachten” klopt vanaf het derde kwart van de twaalfde eeuw zeker, maar het ontstond wel degelijk als een serie buurtjes in een rij langs de Thuredrith. En het “agrarische component” was zeker aanwezig en bewezen via opgravingen. Maar dat moet met de eerste echte uitbreidingen aan het begin van de dertiende eeuw wel zo’n beetje afgelopen zijn geweest.

Professor Henderikx denkt dat ik er niet zo zeker van ben dat “de brede sloot die in de middeleeuwen aanwezig was ter hoogte van het tracé Hil-Lenghenstraat-Museumstraat-Schoolstraat-Veststraat” de stadsgracht was waar graaf Floris V toestemming voor had gegeven om de stad te versterken. Daar ben ik integendeel, met de archeologen, toch wel tamelijk zeker van. Hij vindt het namelijk vreemd dat ik als alternatief niet “de meest voor de hand liggende mogelijkheid” noem:  namelijk de middeleeuwse stadsgracht die op de zestiende-eeuwse kaart van Jacob van Deventer staat en ook nu nog aanwezig is. Hij bedoelt daar de Vest mee. Het is hem volstrekt onduidelijk waarom juist die gracht niet uit het laatste kwart van de dertiende eeuw zou kunnen dateren, maar mogelijk pas is gegraven na de Sint-Elisabethsvloed van 1421. Dat is eenvoudig uit te leggen: er is archeologisch bewijs dat de Lindengracht op het genoemde tracee een dertiende eeuwse oorsprong heeft en net zulk bewijs dat er bij de Vest geen eerdere geulen zijn gevonden dan die gracht uit de vijftiende eeuw (p. 187 en het rapport DDT 1405, Vest 94-96). Binnenkort volgen er, volgens archeoloog Marc Dorst, nog boringen aan de Vest zodat die bewering nog wat harder gemaakt kan worden. Het hele ontwikkelingsproces is allemaal nogal recent bekend geworden en professor Henderikx mag vergeven worden dat hij die gegevens niet paraat heeft. Maar wat ik opgeschreven heb is in ieder geval de uitkomst van gedegen onderzoek dat zeker nog niet algemeen bekend is. Wie gaat er nou 150 archeologische rapporten doorlezen en bij de archeologen, die ze hebben geschreven, toetsen om te kijken wat je daaruit op kunt maken. Ikke dus… Marc zegt het zo:

De plattegrond van Dordrecht nadat de eerste gracht was gegraven. In het westelijk deel volgde hij de oorspronkelijke wetering, in het oostelijk deel lag hij om een flinke uitleg.

“Ik denk dat zoals het hierin (het boek) geformuleerd is nu recht doet aan de huidige stand van kennis. Al is die nog onvoldoende om harde(re) uitspraken te doen, het is wel de beste toetssteen die we hebben. Al kan die binnen enkele jaren alweer herzien moeten worden…het is zeer lastig om uitspraken te doen over het vroegste Dordrecht omdat we vrijwel niets weten. En elke bewering die je erover doet, kan door 1 enkele waarneming weer volledig onderuit geschoffeld worden.”

Daar moeten we het dus mee doen.

De kanttekeningen zijn overbodig. Ik heb niets anders geschreven dan wat er bekend is en bewezen is door onderzoek en professor Henderikx heeft dat verkeerd begrepen. Maar ik blijf hem dankbaar voor zijn positieve beoordeling.

Leven met de middeleeuwen 11

Alles viel op zijn plaats toen ik door mijn vriend Kees Nieuwenhuijsen naar voren werd geschoven om het vervolg op zijn Strijd om West-Frisia (2016) te schrijven en de uitgever merkte dat dat wel een goed idee was. De dageraad van Holland (2018) over de geschiedenis van de Hollandse graven tussen 1100 en 1300 was het resultaat. Omniboek brengt geschiedenisboeken uit die én betaalbaar én leesbaar zijn voor de geïnteresseerde leek, maar die wel op een hoog wetenschappelijk niveau staan. Dat had ik al aan de boeken van Luit van der Tuuk gezien, die over de vroege middeleeuwen schrijft, en die ik daarom ook al zeer lovend had besproken.

Bij mij zouden het eveneens geen droge opsomming van gebeurtenissen worden, maar ook geen romantische verhalen of fabels. Wat bekend is uit de bronnen wordt beschreven, geïnterpreteerd en verduidelijkt met illustraties uit de tijd zelf. Dus niet met 16e en 17e eeuwse gravures vol anachronismen of 18e en 19e eeuwse historieprenten of –schilderijen die voor geen meter kloppen, omdat beeldredacties lui zijn en de meeste historici niet weten waar ze originele afbeeldingen moeten vinden. Inclusief de geschiedenis van steden die dankzij of ondanks die graven zijn ontstaan met de, gereconstrueerde, plattegronden van hoe die er in de 13e eeuw uitzagen. Niet elke auteur kan kaarten tekenen, maar ik toevallig wel. Dus hoefde er geen dure kaartenmaker ingehuurd te worden.

Koning Willem II op een grafmonument uit ca. 1250 in Mainz.

Er staan dus geen gefantaseerde portretten in, maar de zegels die de mannen en vrouwen zelf laten zien en die ze zelf aan oorkonden hebben gehangen. In Dageraad staat trouwens wel het gebeeldhouwde portret van graaf-koning Willem II dat tijdens zijn leven is gemaakt. Verder heb ik op archeologisch en bouwkundig onderzoek gebaseerd reconstructies gebruikt of plaatste foto’s van gebouwen die met hen in verband worden gebracht.

Ik wilde in de tekst ook niet te veel speculeren over zaken die toch niet meer te onderzoeken zijn, maar de gaten ook niet opvullen met fantasie en romantische onzin. Zo hoort het namelijk als je een historische studie schrijft: het is geen  roman. Dat het werkt merkte ik aan de reacties, de recensies en en feit dat het boek uitverkocht is. Vanwege de coronacrisis heeft men de tweede druk helaas uit moeten stellen.

Maar niet getreurd: mijn nieuwe boek, De oudste stad van Holland, is volgens dezelfde principes geschreven en geïllustreerd. Omdat het een middeleeuwse stadsgeschiedenis is kwam deze wijze van werken nog beter van pas. Voor de geïnteresseerden: het gaat om te beginnen over het falsum van 1064 en de oudste vermelding van Dordrecht uit ca 1120, waar veel fabels over worden verteld. Ook zijn uit Thuredrith. Nieuw licht op het ontstaan van Dordrecht (deelt 36 van de lokale serie Verhalen van Dordrecht, 2018) van Gerrit Jan Schiereck, Marc Dorst en mij, de nieuwste ideeën over de loop van de rivieren rond Dordrecht opgenomen. Maar ook de traditionele bronnen komen aan de orde: zulke perkamente documenten als het bewaard gebleven, maar tot voor kort verkeerd begrepen privilege van 1200. Of de kartonnen kokers met de volkomen unieke, in het middelnederlands geschreven, stadsrekeningen van 1283-87: de oudste van Nederland. Het controversiële stapelrecht van 1299 komt voorbij en waarom dat helemaal niet zo nieuw was als altijd wordt beweerd. Al werd het op den duur een bron van irritatie voor de andere Hollandse steden.

Grootzegel van graaf Willem IV, na wiens dood de Hoekse en Kabeljauwse twisten begonnen.

Ook zaken die in de reguliere stadsgeschiedenissen van de stad wel worden genoemd, maar die door Dordtenaren volkomen vergeten zijn komen aan de orde. Zoals de belegering van 1304 door de hertog van Brabant en het interdict of het verbod op alle kerkelijke diensten in de stad van 1352-56, dat een gevolg was van een paar moorden op het kerkhof als gevolg van de Hoekse en Kabeljauwse twisten. De gilden en de keur- en klepboeken getuigen van de onrust en het geweld van die jaren, vooral rond 1400. En van de gevolgen ervan voor de welvaart. Ik heb het naar het einde toe ook over de overstromingen, die vanaf 30 jaar vóór de Elisabethsvloed het land rondom Dordrecht al teisterden. Tot eindelijk de grote klappen kwamen en er geen geld en animo meer was om de dijken te dichten.

Gebied van het latere Statenplein ca. 1250. Reconstructie door Nipides Bouwhistorie & Visualisaties (2014).

Collega’s en vrienden hebben net als bij Dageraad ook weer hun aandeel in dit boek gehad. Archeoloog Marc Dorst en ik konden aan de hand van de opgravingsresultaten in de binnenstad een veel beter kloppend setje plattegronden van Dordrecht tussen 1200 en 1300 reconstrueren. Ik heb daarvoor ruim 150 van die rapporten doorgewerkt en er een lijn in kunnen ontdekken, iets waar de archeologen maar niet aan toe kwamen. De door Jeroen Nipius gemaakte reconstructies van landschappen en gebouwen die hier opgegraven zijn en die tot nu alleen in die archeologische rapporten waren te zien zijn hier met toestemming van de archeologen voor een groot publiek beschikbaar gekomen. Met hulp van Dr. Eef Dijkhof kon er een intrigerend artikel over de vier achtereenvolgende Dordtse stadsrechten geschreven worden. En Per Bos heeft speciaal voor dit boek een prachtige 3D weergave van de Vlaamse Hal van 1390 gecreëerd. Ook een still uit zijn en mijn zoon Laurens gemaakt filmpje van de Dordtse oude haven uit 1250 (gemaakt voor een rapport ivm 800 jaar Dordts stadsrecht uit 2011) en een vogelvluchtplaat van Dordrecht na de Elisabethsvloed door Per zijn in het boek opgenomen. En als uniek extra heb ikzelf tekeningen gemaakt van hoe de Dordtenaren tussen 1000 en 1421 gekleed gingen en hoe graaf Willem I en keizerin Maria er in 1220 uitgezien kunnen hebben.

Zegel van graaf Jan van Beieren (1418) met de griffioenen die later het Dordtse wapen zouden sieren.

Omdat er ook van de graven van na 1300 geen betrouwbare portretten bestaan, op de laatste na (Jacoba van Beieren en Jan van Brabant), heb ik hun zegels gepubliceerd. Ook die van Jacoba en van haar oom Jan van Beieren trouwens… Ze zijn voorzien van prachtig gesneden wapenschilden en randschriften en allemaal afkomstig uit ons onvolprezen regionaal archief. Op die instelling doe je trouwens nooit vergeefs een beroep.

Wat ook een verschil is met de gemiddelde dikke en dure stadsgeschiedenissen in Nederland is de duidelijke plattegrond van de (binnen)stad waar het over gaat. De schrijvers van de standaardwerken op dat gebied (en ik heb de meeste hier in de kast staan) denken waarschijnlijk dat de lezers van hun prachtwerken (en dat zijn het echt wel) blindelings alle straten die zij opnoemen wel kunnen vinden. Men vergeet daarbij dat zelfs bewoners van zo’n binnenstad dat lang niet allemaal weten, laat staan zij die in de buitenwijken wonen. Meestal staan er alleen een paar kleine reconstructie-plattegronden in zo’n pil en dan zonder de meeste straatnamen, want daar is geen plek voor. Of de kaarten van Van Deventer uit de 16e eeuw, die helemaal geen straatnamen hebben. Dan moet je als vreemdeling in de stad, of zelfs als bewoner, de papieren Falkplan erbij nemen of Google maps op je mobiel of tablet ernaast houden. Ik heb de door mij bewerkte plattegrond van Dordrecht uit 1923 voorin over twee pagina’s (6 en 7) laten zetten. Die bevatte namelijk nog alle straten en stegen van vóór de grote sanering in de jaren ’60. Ik heb daarbij alles wat in de middeleeuwen vóór 1421 nog niet bestond wit gelaten, maar wel de contouren van later bebouwde eilanden en aangelegde havens aangegeven. Handig dus.

omslag ngd
Omslag van Geschiedenis van Dordrecht tot 1572 (1996).

Mijn stadsgeschiedenis ziet er niet uit zoals andere. Hij is dunner en kleiner van formaat (en daardoor goedkoper) maar bevat wel een notenapparaat en een literatuuropgave voor verdere studie. Vooral de verwijzingen naar de opgravingsrapporten van de eigen stedelijke archeologische dienst zijn voor de belangstellenden zeer nuttig en interessant. Ze zijn allemaal op internet te vinden. Ook staan er registers achterin om het zoeken naar persoonsnamen en topografische namen te vergemakkelijken. Aan alle wetenschappelijke voorwaarden is dus voldaan. Daarnaast verwijs ik lezers regelmatig door naar de laatst verschenen en alleen nog antiquarisch te krijgen Geschiedenis van Dordrecht tot 1572 uit 1996, want daarin wordt, thematisch zowel als chronologisch, de geschiedenis verder uitgediept. Wel is dat boek op sommige punten inmiddels verouderd. Het belangrijkste is echter dat geïnteresseerde leken in mijn boek in ieder geval voor niet te veel geld de laatste resultaten van het historisch onderzoek naar middeleeuws Dordrecht tot zich kunnen nemen, zonder zich door jargon te hoeven worstelen,.

Het belangrijkste is echter dat we ons nu, gebaseerd op wat ik in 2016 in mijn blog schreef, en inclusief de bijdrage van Eef Dijkhof, kunnen presenteren als de oudste stad van Holland. In Geertruidenberg kunnen ze er nu, met al ons bewijs, niet meer onderuit dat zij dat niet zijn.

De Wapentuers van Dordrecht (ca 1300) in Archeon, 2005.

Kortom: dit boek is, met het vorige, het tast- en leesbare resultaat van hoe ik het grootste deel van mijn leven, zo’n 62 jaar, met de middeleeuwen heb geleefd, geleerd en genoten. Met hulp van familie (met name mijn vrouw), veel vrienden en collega’s en zeker die van mijn docenten in Leiden en die andere mensen die me de meest verschillende zaken hebben laten zien en enthousiast over hebben onderwezen en voorgelicht. Dank aan allen. Zonder jullie was het me niet gelukt. Alle lezers van deze serie blogs weten nu waar het allemaal vandaan kwam, hoe dat me gevormd heeft en waarom het zo’n resultaat heeft gehad. Wondertjes, toeval, studie en veel, heel veel lezen, maar ook veel praktijkervaring hebben me gemaakt tot wat ik ben: een middeleeuwenliefhebber en -uitlegger. Die graag zijn kennis wilde delen en anderen voor deze wonderlijk interessante periode geïnteresseerd wilde krijgen.

Geen vervolg…

PS: vanwege corona was de eerste oplage van De oudste stad van Holland niet de gebruikelijke 1250, maar 750. In juni bleek die al uitverkocht en snel werd een tweede oplage van 800 stuks gedrukt. Begin augustus waren er daar al weer bijna 200 verkocht. Augustus, de vakantiemaand, is altijd rustig in de boekhandels, dus ik ben benieuwd wat september gaan brengen. Ook De dageraad van Holland (2018) was in april uitverkocht geraakt en ook vanwege corona werd geaarzeld om een tweede druk uit te brengen. Mensen die Oudste stad kochten vroegen echter ook naar Dageraad, zodat er eind juli toch maar een nieuwe oplage van 750 stuks werd uitgebracht.

Leven met de middeleeuwen 10

De Raaf beeldmerk

Als je met pensioen gaat word je met je neus op de feiten gedrukt: hoe nu verder? Ik was tijdens mijn werk voor het CBG ook thuis al bezig met heraldiek, nu digitaal in plaats van met plakkaatverf en 0- en 1-penselen. Ik had in 2012 namelijk al besloten mijn oude heraldisch atelier De Raaf weer nieuw leven in te blazen, want er waren ook buiten het Wapenregister mensen die een wapen ontworpen wilden hebben. Toen het Wapenregister ook nog eens stopte stond de weg open voor een eigen ontwerppraktijk. Ik bouwde zelf mijn eerste Raaf website (voor tScapreel had ik er al één sinds 2000) en de eerste klanten dienden zich aan. In deze fase werkte ik de aanvragers van het CBG ook nog thuis af, maar Guus wilde niet verder met wapenontwerpen dus ik kon mijn gang gaan. En dat doe ik tot nu toe want mijn pensioen van de gemeente stelt niet veel voor. Sinds eind 2012 heb ik zo’n 260 familiewapens ontworpen en sinds ik in 1975 het eerste deed zijn het er nu zo’n 330. Daarmee ben ik zeker de enige heraldicus in Nederland die er zoveel op zijn naam heeft staan. En allemaal heraldisch kloppend, esthetisch verantwoord en uniek. En tot volle tevredenheid van de klanten.

Medeleden van het organisatorisch comité in Sliedrecht in laat 13e eeuws kostuum en met de door mij ontworpen banner.

Maar waarom lukte het me na de studie niet dat onderwijsrapport effect te laten krijgen? En waarom sloegen mijn nota’s over hoe je 800 jaar stadsrecht viert niet aan bij de gemeente? Ik had sinds 1996 ervaring met dergelijke jubilea en mag me best een deskundige noemen, nu met een titel, maar men reageerde lauw of helemaal niet. Het kon echt wel want al begin 2013 was ik in contact gekomen met het organiserend comité voor Sliedrecht 950 (mijn geboorteplaats) voor wie ik wel historisch adviseur kon worden. We maakten een spetterend feest dat van mei 2014 tot mei 2015 gevierd werd en veel volk trok en zeer veel waardering oogstte. En dat zegt wat in een conservatief dorp als Sliedrecht. Maar hoe zat dat dan met Dordrecht waar ik inmiddels al weer meer dan 40 jaar woonde.

Cursisten Dordtologie 2018-II tijdens de stadswandeling op de Damiatebrug  die de cursus afsloot. In de tussentijd werden de examen nagekeken.
Een groep bijna afgestudeerde Dordtologen op de Damiatebrug.

Ik begon me te beraden op andere wegen die naar Rome zouden kunnen leiden. Toevallig – maar wat is toevallig – stopte een docent van de cursus Dordtologie die het middeleeuwse gedeelte deed en ik werd daarvoor gevraagd. Dat was natuurlijk een nieuwe methode voor me, les geven. Ik ben niet zo iemand die graag voor de klas staat of lezingen geeft, maar als je een groep van maximaal 25-30 gemotiveerde volwassenen tegenover je hebt scheelt dat wel. En dat maar twee keer per jaar. En ik kon mijn eigen les maken: Dordrecht van 1000 tot 1421 (hee! zult u denken…) aan de hand van originele bronnen, zou het worden. En het sloeg nog aan ook, ondanks dat ik erg moest wennen aan het op deze manier over een middeleeuwse stad vertellen. Ik vond ook dat het in het begin niet goed ging, maar in 2016 had ik het zo’n beetje onder de knie. Alleen duurde het even voor ik een microfoon kreeg, want ik heb geen sterke stem en twee uur praten put me nogal uit.

Mooie oude foto van het pittoreske Geertruidenberg.

Ik liep tijdens die lessen natuurlijk op tegen de rare ideeën die mensen over de middeleeuwen hadden; dat was ik gewend. Maar er bleken ook grote misverstanden te bestaan over de middeleeuwse geschiedenis van Dordrecht en met name over het ontstaan van de stad en zijn stadsrechten. De bekende controverse over wie de oudste stad van Holland was, Geertruidenberg of Dordrecht, kende ik al, maar er waren nog veel meer mythen en fabels. Buiten Dordtologie (je bereikt per jaar maxinaal 60 mensen) moest er toch een manier zijn om meer mensen voor te lichten over geschiedenis. Ik had al een vriend die een blog bijhield over de oudheid, dus waarom niet over de middeleeuwen? Te beginnen met Dordrecht. Ik deed al iets dergelijks in Tiecelins gekras, maar dat waren blogs die een breed veld behapten: recensies van boeken en musea, geklaag over het onderwijs en erfgoed en het aan de kaak stellen van wetenschappelijk gesjoemel. Mijn nieuwe blog moest leken uit gaan leggen hoe dat nou echt zat met de vroege geschiedenis van Dordrecht en hoe we dat weten. Ik wilde ook het werk van een historicus uitleggen en de resultaten van onderzoek laten zien en daar was een blog ideaal voor.

dordrecht 1537
Gezicht op Dordrecht uit de kaart van Schilder, 1537. De ‘uitgelichte afbeelding’ van mijn blog.

Zo ontstond na wat verdiepen in WordPress – een voor mij nieuwe website maker – in maart 2016 een nieuw blog: apud thuredrech, waar u nu in zit te lezen. Binnen korte tijd had ik zo’n 400 vaste abonnee’s, kwamen er ook leuke en bemoedigende reacties binnen en had ik zelfs af en toe invloed op het culturele leven in de stad. Ik had bij de cursus al gemerkt dat mijn Powerpoint presentatie met eigen gemaakte kaarten en illustraties, portretten van historici en archivarissen, foto’s van originele oorkonden en historische plaatsen en gebouwen, goed werkte. Het hield de mensen bij de les en was aanleiding tot dieper reikende vragen. In het blog gebruikt ik die plaatjes dus ook. En kreeg daar veel complimenten over.

Kaart van de Grote Waard die ik maakte voor een blog over de straatnamen die daaraan ontleend waren in het Land van Valk, vlak bij mij in de buurt. Ik vind het gewoon leuk om zulke kaarten te maken.

In  de tijd dat ik op het archief tentoonstellingen maakte had ik de kracht van beelden al toegepast, maar dit was een veel intensievere vorm van die techniek, die ook veel meer mensen bereikte. Mijn lievelings studiegebied was altijd al stads- of nederzettingsgeschiedenis – daar ben ik ook op afgestudeerd – en daar horen gewoon plattegronden bij. Voor mij was dat niets bijzonders: ik tekende al stadsplattegronden van Rommeldam en Duckstad toen ik een jaar of tien was en ontwierp niet veel later al steden van de toekomst. Ik heb altijd al iets gehad met kaarten en atlassen (en heb dat blijkbaar ook op mijn oudste zoon en kleinzoon overgebracht) en dat viel tijdens mijn studie dan ook precies op z’n plaats.

Birdseye view van Gravendam, het middeleeuwse stadje in Archeon, en hoe het had moeten worden.

Ik had in Leiden ook geleerd dat niet alleen jaartallen, dynastieën, oorkonden, rekeningen en ridderromans de basis van middeleeuwse geschiedenis zijn, maar ook de realia (voorwerpen, gereedschappen) die uit de grond komen en in musea terechtkomen. Of die uit particuliere verzamelingen stammen zoals meubels, huisraad en verdere huisinrichting. Kledinggeschiedenis zowel van geestelijken als leken, historische bouwkunde (en niet alleen die van kathedralen), kastelenkunde, de ontwikkeling van wapens en wapenrustingen, kookboeken en voedingsgeschiedenis, heraldiek en zegelkunde maken allemaal onderdeel uit van de kennis die, in mijn ogen, een mediëvist nodig heeft. En voeg daar ook maar economische en sociale geschiedenis bij. In ieder geval zoog ik dat allemaal in me op. Dat sloot dus allemaal nauw aan bij wat ik werkend voor het archief en Archeon al had geleerd. En waar ik als heraldicus inmiddels al 40 jaar mee bezig was. En waar ik als levende geschiedenis speler en re-enacter jaren mee bezig was geweest. Inclusief hoe je een zwaard hanteert, in formatie met een piek vecht en op de correcte manier boog schiet. Hoe middeleeuwse kleding en wapenrusting voelt  en wat je tegenkomt als je in een middeleeuws huis leeft.

Dat moest toch een keer allemaal tezamen komen?

Wordt vervolgd

Leven met de middeleeuwen 9

Het eerste dat ik na het behalen van mijn MA deed was een onderzoek doen naar hoe de middeleeuwen eraf kwamen in lesmethoden geschiedenis voor basis- en voortgezet onderwijs. De 10  tijdperken van De Rooy waren al een tijdje in gebruik en terwijl ik onderzoek deed werd de Canon verplicht gesteld op de scholen. Er waren toen nog 7 of 8 uitgevers die dergelijke schoolboeken (en de rest) publiceerden dus ik moest veel lezen. Ik schrok behoorlijk. Het was nog erger dan ik had gedacht toen ik in 1992 bij Archeon mijn eerste lesmethoden (nog van vóór die nieuwe eisen) las. Afijn, als u daar zin in hebt kunt u het rapport De middeleeuwen in de klas dat ik in 2011 uitbracht hier lezen.

De kop van het artikel in Kleio 52-3 (2011).

Ik stuurde het uiteraard rond naar de diverse uitgevers (inmiddels geslonken tot 6) en naar enkele onderwijsinstanties en bijv. Kleio, het tijdschrift voor geschiedenisleraren. Na veel aandringen en herinneren kreeg ik van 5 uitgevers een reactie. Ze vonden het wel een interessant onderzoek, mijn conclusies en aanbevelingen vonden ze niet zo urgent en verder kwamen ze met allerlei smoezen waarom ze toch geen veranderingen aan gingen brengen in hun methoden. Er was er zelfs één die schreef dat ze haar schrijvers mijn rapport niet zou laten lezen, omdat ze hen niet op ideeën wilde brengen. Ook waren er berichten dat helaas de volgende versie al naar de drukker was, of in ieder geval klaar was, en dat ik te laat was. Natuurlijk heb ik het een beetje bijgehouden nadien en ik kan melden dat mijn kritiek niet overgenomen is en dat er niets veranderd is. De recentste lesmethoden hebben zelfs nog minder tekst, in nog eenvoudiger taal, meer en grotere illustraties (met net zoveel anachronismen erin) en nog meer kleur. De bijbehorende werkboeken en testvragen zijn alleen maar kinderachtiger geworden.

Ik heb het rapport ook aan het ministerie en CITO gestuurd. Beide bezwoeren ze me dat ze er niets aan konden doen. Het ministerie durfde en wilde niet op de stoel van de uitgevers gaan zitten; als ze de ‘kerndoelen’ maar volgden. CITO maakt testen aan de hand van wat er in de boekjes/methoden staat, dus dan draai je in een cirkeltje rond. Alleen Kleio reageerde positief en liet me een artikel over mijn rapport schrijven. Nadat het gepubliceerd was kwam er letterlijk geen enkele reactie op. Alleen heb ik er op een geschiedenislerarencongres (3 x woordwaarde) nog een lezing over gegeven. De leraren waren verbijsterd dat de stof die zij moesten overbrengen zo vol fouten en achterhaalde feiten zat. Maar er veranderde niets. Dat was best teleurstellend, te meer omdat er steeds meer geruchten waren dat het geschiedenisonderwijs zijn langste tijd had gehad. Wie mijn blog Tiecelins gekras leest of las weet wat er aan de hand is.

Een andere teleurstelling die ik te verwerken kreeg was dat Dordrecht bijzonder stroperig was als het ging om de voorbereidingen voor 800 jaar stadsrecht in 2020. Wie recentelijk dit blog heeft gevolgd weet daar inmiddels alles van.

Voor aanvang van de slag een welverdiende kop thee. Nog in de rubber laarzen vanwege de modderige omstandigheden.

Andere jubilerende dorpen en steden moesten na 2008 – de crisis – bezuinigen en sponsors hadden geen geld meer om te sponsoren. Dat begonnen we te merken in 2009. Ook de LHO had minder optredens in dat kader, al hebben we nog wel mooi met de Big One (940 jaar Battle of Hastings) meegedaan. Als u zich afvraagt wat die plaat boven aan deze serie blogs voorstelt: dat is de afloop van de slag op een zondag in oktober 2006. Mijn Monkery Guide was inmiddels geadopteerd door de leiding van ‘Hastings’ en u ziet mij hier met twee collega’s in correcte pijen de gewonden bijstaan en de doden zegenen. Ik ben die figuur in het zwart knielend tussen de beide andere zwartrokken. Dit meemaken was een geweldige ervaring: het bewegen van de grond als er 120 paarden langs je optrekken, de regens van pijlen en de ‘poks’ als ze schilden raakten, het zachte geruis van maliënkolders, de metalige klappen van zwaarden tegen zwaarden. Het geroep en de strijdkreten vielen mee, want we stonden als geestelijken achteraan bij de waterdraagsters dus je hoorde het niet goed. En als je in volle wapenrusting tegen een helling op moet rennen heb je al je adem nodig en roep je niet veel. Je hoorde meer gekreun. Als gewondentrooster moest je trouwens nog oppassen, want er lagen nogal wat ‘heidenen’ tussen die in hun normale re-enactment hobby ‘vikingen’ speelden. Tijdens de zaterdagslag ben ik dan ook door zo’n figuur aan zijn mes geregen. Maar het was niet ernstig en na afloop stond ik gewoon weer op, net als de andere dooien.

Links in beeld tijdens de Slag bij Vlaardingen in 2008.

In 2008 heb ik die act nog eens herhaald bij de herdenking van de slag bij Vlaardingen (1018). Dat was tegelijk mijn laatste optreden in middeleeuwse kleding. Ik had besloten dat ik, nu ik 60 was (die zondag was ik jarig), het levende geschiedenis spelen op zou geven. Mijn pij ging aan de wilgen. Hij is in 2018 nog wel bij de slag bij Vlaardingen van toen gebruikt, maar ik zat er niet meer in. Ik was al een tijd weg uit het bestuur van de LHO en stapte nu ook uit de actieve kant van de vereniging en werd begunstiger. Ik deed in Archeon nog wel wat aan trainingen van archeotolken, maar omdat ik steeds meer moeite met de leiding daar kreeg, stopte dat ook.

Judika, onze nar, bovenaan de trap naar de markt om de St. Stevenskerk.

Vanaf de start van het Gebroeders van Limburg Festival (GvLF) in Nijmegen in 2004-05 was ik bij de invulling ervan betrokken geweest en we hebben er als tScapreel jarenlang een prachtige markt neergezet. Vanuit wijde omgeving, tot in Duitsland, kwamen enthousiaste mensen elk jaar weer bij ons langs en de aanwezige re-enacters kochten bij onze ambachtslieden graag hun middeleeuwse spullen. In mijn jaarlijkse evaluaties over GvLF concludeerde ik echter een steeds verder verwateren van de periode die voorgesteld moest worden: tussen 1390-1420. Er werden groepen toegelaten die latere periodes voorstelden en Mariken van Nimwegen uit de vroege 16e eeuw werd opgevoerd. Protesteren hielp niet. Toen er in 2011 tussen onze kramen een Churro eettent en een Vleesspiezen etablissement met vlammende, naar petroleum stinkende fakkels (waar was de brandweer die altijd zo streng was over onze paar goed bijgehouden houtvuurtjes?) verschenen en op de Grote Markt electrisch versterkte muziekgroepen stonden te spelen was het voor mij genoeg. Ik heb er nog een blog aan gewijd.

Onze Scaprelers werden ook wat ouder, er waren er die kwalen hadden en ze vonden het optreden tussen al die anachronismen en op historische evenementen die louter commerciële braderieën bleken te zijn niet leuk meer. In onderling overleg bij ons in de tuin hebben we toen besloten om te stoppen met het leveren van middeleeuwse ambachten en entertainers.

Het CBG bevond zich in de hoek van het gebouw van het Nationaal Archief bij het Centraal Station van Den Haag.

Inmiddels was er in 2008 weer zo’n klein wondertje gebeurd. Onverwacht werd ik gebeld door een oud-collega van het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) in Den Haag. Ik had daar in de jaren ’80 familiewapens voor getekend en ook wel wapenontwerpen gemaakt. Hij vertelde dat de beheerder van het Wapenregister dat het CBG al sinds 1971 bijhield met pensioen ging. Of ik geen zin had hem te vervangen. Ik was 60. Daar moest ik even over denken. Ik zou het jaar daarop af studeren en wilde wel wat met mijn studie gaan doen. En ik had ook geen zin om met tScapreel te stoppen (2011 was nog een paar jaar weg). Ik vroeg of er nog meer mensen gevraagd waren en of ik ook, bijvoorbeeld, twee dagen kon komen werken. Ja, er was nog een andere kandidaat die drie dagen wilde werken, dus dat kwam mooi uit. Onder leiding van onze directe chef hadden we een gesprek in een café aan het Plein en het klikte direct, tussen ons alle drie.  Daarna ging het snel en in september 2008 startte ik met collega Guus onze deeltijdbaan als beheerder van het Wapenregister, waar je je familiewapen kon laten registreren, de heraldische collecties en de databanken. We werden de heraldische manussen van alles bij het CBG.

Wapenkaarten van Laaglandse middeleeuwse vorsten die ik voor het CBG maakte.

Tot mijn pensionering in 2013 heb ik daar met veel plezier gewerkt. Samen met Guus heb ik een moderne, digitaal getekende heraldische vormgeving opgezet, die wel wat wennen vergde in dat nogal conservatieve wereldje, maar die op den duur toch zeer gewaardeerd werd. We brachten de heraldiek in de 21ste eeuw. Ik ontwierp ook steeds meer familiewapens en deed ook nog eens een historisch onderzoek naar de geschiedenis van het Wapenregister. Het werd in het jaar van mijn pensionering, 2013 dus, gepubliceerd in het CBG Jaarboek. Het zou het laatste jaarboek in die vorm blijken te zijn. Het Wapenregister werd overigens een half jaar na mijn vertrek, in januari 2014, eveneens opgeheven.

Inmiddels was er een geheel nieuwe levensfase begonnen, waarin nog het nodige te gebeuren stond.

Wordt vervolgd