Tag: Willem I

Geplaatst op

Leven met de middeleeuwen 11

Alles viel op zijn plaats toen ik door mijn vriend Kees Nieuwenhuijsen naar voren werd geschoven om het vervolg op zijn Strijd om West-Frisia (2016) te schrijven en de uitgever merkte dat dat wel een goed idee was. De dageraad van Holland (2018) over de geschiedenis van de Hollandse graven tussen 1100 en 1300 was het resultaat. Omniboek brengt geschiedenisboeken uit die én betaalbaar én leesbaar zijn voor de geïnteresseerde leek, maar die wel op een hoog wetenschappelijk niveau staan. Dat had ik al aan de boeken van Luit van der Tuuk gezien, die over de vroege middeleeuwen schrijft, en die ik daarom ook al zeer lovend had besproken.

Bij mij zouden het eveneens geen droge opsomming van gebeurtenissen worden, maar ook geen romantische verhalen of fabels. Wat bekend is uit de bronnen wordt beschreven, geïnterpreteerd en verduidelijkt met illustraties uit de tijd zelf. Dus niet met 16e en 17e eeuwse gravures vol anachronismen of 18e en 19e eeuwse historieprenten of –schilderijen die voor geen meter kloppen, omdat beeldredacties lui zijn en de meeste historici niet weten waar ze originele afbeeldingen moeten vinden. Inclusief de geschiedenis van steden die dankzij of ondanks die graven zijn ontstaan met de, gereconstrueerde, plattegronden van hoe die er in de 13e eeuw uitzagen. Niet elke auteur kan kaarten tekenen, maar ik toevallig wel. Dus hoefde er geen dure kaartenmaker ingehuurd te worden.

Koning Willem II op een grafmonument uit ca. 1250 in Mainz.

Er staan dus geen gefantaseerde portretten in, maar de zegels die de mannen en vrouwen zelf laten zien en die ze zelf aan oorkonden hebben gehangen. In Dageraad staat trouwens wel het gebeeldhouwde portret van graaf-koning Willem II dat tijdens zijn leven is gemaakt. Verder heb ik op archeologisch en bouwkundig onderzoek gebaseerd reconstructies gebruikt of plaatste foto’s van gebouwen die met hen in verband worden gebracht.

Ik wilde in de tekst ook niet te veel speculeren over zaken die toch niet meer te onderzoeken zijn, maar de gaten ook niet opvullen met fantasie en romantische onzin. Zo hoort het namelijk als je een historische studie schrijft: het is geen  roman. Dat het werkt merkte ik aan de reacties, de recensies en en feit dat het boek uitverkocht is. Vanwege de coronacrisis heeft men de tweede druk helaas uit moeten stellen.

Maar niet getreurd: mijn nieuwe boek, De oudste stad van Holland, is volgens dezelfde principes geschreven en geïllustreerd. Omdat het een middeleeuwse stadsgeschiedenis is kwam deze wijze van werken nog beter van pas. Voor de geïnteresseerden: het gaat om te beginnen over het falsum van 1064 en de oudste vermelding van Dordrecht uit ca 1120, waar veel fabels over worden verteld. Ook zijn uit Thuredrith. Nieuw licht op het ontstaan van Dordrecht (deelt 36 van de lokale serie Verhalen van Dordrecht, 2018) van Gerrit Jan Schiereck, Marc Dorst en mij, de nieuwste ideeën over de loop van de rivieren rond Dordrecht opgenomen. Maar ook de traditionele bronnen komen aan de orde: zulke perkamente documenten als het bewaard gebleven, maar tot voor kort verkeerd begrepen privilege van 1200. Of de kartonnen kokers met de volkomen unieke, in het middelnederlands geschreven, stadsrekeningen van 1283-87: de oudste van Nederland. Het controversiële stapelrecht van 1299 komt voorbij en waarom dat helemaal niet zo nieuw was als altijd wordt beweerd. Al werd het op den duur een bron van irritatie voor de andere Hollandse steden.

Grootzegel van graaf Willem IV, na wiens dood de Hoekse en Kabeljauwse twisten begonnen.

Ook zaken die in de reguliere stadsgeschiedenissen van de stad wel worden genoemd, maar die door Dordtenaren volkomen vergeten zijn komen aan de orde. Zoals de belegering van 1304 door de hertog van Brabant en het interdict of het verbod op alle kerkelijke diensten in de stad van 1352-56, dat een gevolg was van een paar moorden op het kerkhof als gevolg van de Hoekse en Kabeljauwse twisten. De gilden en de keur- en klepboeken getuigen van de onrust en het geweld van die jaren, vooral rond 1400. En van de gevolgen ervan voor de welvaart. Ik heb het naar het einde toe ook over de overstromingen, die vanaf 30 jaar vóór de Elisabethsvloed het land rondom Dordrecht al teisterden. Tot eindelijk de grote klappen kwamen en er geen geld en animo meer was om de dijken te dichten.

Gebied van het latere Statenplein ca. 1250. Reconstructie door Nipides Bouwhistorie & Visualisaties (2014).

Collega’s en vrienden hebben net als bij Dageraad ook weer hun aandeel in dit boek gehad. Archeoloog Marc Dorst en ik konden aan de hand van de opgravingsresultaten in de binnenstad een veel beter kloppend setje plattegronden van Dordrecht tussen 1200 en 1300 reconstrueren. Ik heb daarvoor ruim 150 van die rapporten doorgewerkt en er een lijn in kunnen ontdekken, iets waar de archeologen maar niet aan toe kwamen. De door Jeroen Nipius gemaakte reconstructies van landschappen en gebouwen die hier opgegraven zijn en die tot nu alleen in die archeologische rapporten waren te zien zijn hier met toestemming van de archeologen voor een groot publiek beschikbaar gekomen. Met hulp van Dr. Eef Dijkhof kon er een intrigerend artikel over de vier achtereenvolgende Dordtse stadsrechten geschreven worden. En Per Bos heeft speciaal voor dit boek een prachtige 3D weergave van de Vlaamse Hal van 1390 gecreëerd. Ook een still uit zijn en mijn zoon Laurens gemaakt filmpje van de Dordtse oude haven uit 1250 (gemaakt voor een rapport ivm 800 jaar Dordts stadsrecht uit 2011) en een vogelvluchtplaat van Dordrecht na de Elisabethsvloed door Per zijn in het boek opgenomen. En als uniek extra heb ikzelf tekeningen gemaakt van hoe de Dordtenaren tussen 1000 en 1421 gekleed gingen en hoe graaf Willem I en keizerin Maria er in 1220 uitgezien kunnen hebben.

Zegel van graaf Jan van Beieren (1418) met de griffioenen die later het Dordtse wapen zouden sieren.

Omdat er ook van de graven van na 1300 geen betrouwbare portretten bestaan, op de laatste na (Jacoba van Beieren en Jan van Brabant), heb ik hun zegels gepubliceerd. Ook die van Jacoba en van haar oom Jan van Beieren trouwens… Ze zijn voorzien van prachtig gesneden wapenschilden en randschriften en allemaal afkomstig uit ons onvolprezen regionaal archief. Op die instelling doe je trouwens nooit vergeefs een beroep.

Wat ook een verschil is met de gemiddelde dikke en dure stadsgeschiedenissen in Nederland is de duidelijke plattegrond van de (binnen)stad waar het over gaat. De schrijvers van de standaardwerken op dat gebied (en ik heb de meeste hier in de kast staan) denken waarschijnlijk dat de lezers van hun prachtwerken (en dat zijn het echt wel) blindelings alle straten die zij opnoemen wel kunnen vinden. Men vergeet daarbij dat zelfs bewoners van zo’n binnenstad dat lang niet allemaal weten, laat staan zij die in de buitenwijken wonen. Meestal staan er alleen een paar kleine reconstructie-plattegronden in zo’n pil en dan zonder de meeste straatnamen, want daar is geen plek voor. Of de kaarten van Van Deventer uit de 16e eeuw, die helemaal geen straatnamen hebben. Dan moet je als vreemdeling in de stad, of zelfs als bewoner, de papieren Falkplan erbij nemen of Google maps op je mobiel of tablet ernaast houden. Ik heb de door mij bewerkte plattegrond van Dordrecht uit 1923 voorin over twee pagina’s (6 en 7) laten zetten. Die bevatte namelijk nog alle straten en stegen van vóór de grote sanering in de jaren ’60. Ik heb daarbij alles wat in de middeleeuwen vóór 1421 nog niet bestond wit gelaten, maar wel de contouren van later bebouwde eilanden en aangelegde havens aangegeven. Handig dus.

omslag ngd
Omslag van Geschiedenis van Dordrecht tot 1572 (1996).

Mijn stadsgeschiedenis ziet er niet uit zoals andere. Hij is dunner en kleiner van formaat (en daardoor goedkoper) maar bevat wel een notenapparaat en een literatuuropgave voor verdere studie. Vooral de verwijzingen naar de opgravingsrapporten van de eigen stedelijke archeologische dienst zijn voor de belangstellenden zeer nuttig en interessant. Ze zijn allemaal op internet te vinden. Ook staan er registers achterin om het zoeken naar persoonsnamen en topografische namen te vergemakkelijken. Aan alle wetenschappelijke voorwaarden is dus voldaan. Daarnaast verwijs ik lezers regelmatig door naar de laatst verschenen en alleen nog antiquarisch te krijgen Geschiedenis van Dordrecht tot 1572 uit 1996, want daarin wordt, thematisch zowel als chronologisch, de geschiedenis verder uitgediept. Wel is dat boek op sommige punten inmiddels verouderd. Het belangrijkste is echter dat geïnteresseerde leken in mijn boek in ieder geval voor niet te veel geld de laatste resultaten van het historisch onderzoek naar middeleeuws Dordrecht tot zich kunnen nemen, zonder zich door jargon te hoeven worstelen,.

Het belangrijkste is echter dat we ons nu, gebaseerd op wat ik in 2016 in mijn blog schreef, en inclusief de bijdrage van Eef Dijkhof, kunnen presenteren als de oudste stad van Holland. In Geertruidenberg kunnen ze er nu, met al ons bewijs, niet meer onderuit dat zij dat niet zijn.

De Wapentuers van Dordrecht (ca 1300) in Archeon, 2005.

Kortom: dit boek is, met het vorige, het tast- en leesbare resultaat van hoe ik het grootste deel van mijn leven, zo’n 62 jaar, met de middeleeuwen heb geleefd, geleerd en genoten. Met hulp van familie (met name mijn vrouw), veel vrienden en collega’s en zeker die van mijn docenten in Leiden en die andere mensen die me de meest verschillende zaken hebben laten zien en enthousiast over hebben onderwezen en voorgelicht. Dank aan allen. Zonder jullie was het me niet gelukt. Alle lezers van deze serie blogs weten nu waar het allemaal vandaan kwam, hoe dat me gevormd heeft en waarom het zo’n resultaat heeft gehad. Wondertjes, toeval, studie en veel, heel veel lezen, maar ook veel praktijkervaring hebben me gemaakt tot wat ik ben: een middeleeuwenliefhebber en -uitlegger. Die graag zijn kennis wilde delen en anderen voor deze wonderlijk interessante periode geïnteresseerd wilde krijgen.

Geen vervolg…

PS: vanwege corona was de eerste oplage van De oudste stad van Holland niet de gebruikelijke 1250, maar 750. In juni bleek die al uitverkocht en snel werd een tweede oplage van 800 stuks gedrukt. Begin augustus waren er daar al weer bijna 200 verkocht. Augustus, de vakantiemaand, is altijd rustig in de boekhandels, dus ik ben benieuwd wat september gaan brengen. Ook De dageraad van Holland (2018) was in april uitverkocht geraakt en ook vanwege corona werd geaarzeld om een tweede druk uit te brengen. Mensen die Oudste stad kochten vroegen echter ook naar Dageraad, zodat er eind juli toch maar een nieuwe oplage van 750 stuks werd uitgebracht.

Geplaatst op

Dordrecht en zijn geschiedenis 4

Neem de herdenking van 800 jaar stadsrecht die volgend jaar plaats gaat vinden. Ik wist natuurlijk al heel lang dat we in 2020 wat te vieren hadden. Ik weet ook al sinds ongeveer 1980 dat het stuk waar het over ging, de oorkonde uit juli 1220 waarin graaf Willem I van Holland een serie van 13 voorrechten en plichten voor de stad bezegelt, een zeldzaam, uniek en kostbaar stukje perkament is. En dat er regels in staan die er letterlijk voor gezorgd hebben dat Dordrecht zich gedurende de 13e en 14e eeuw zo kon ontplooien en de belangrijkste handelsstad van Holland werd. Te vergelijken met Rotterdam nu, al was het op een veel kleinere schaal.

Je kon zo’n herdenking dus al lang van tevoren aan zien komen. Ik ben wijs geworden op dit gebied door als historisch adviseur 25 jaar lang mee helpen met het organiseren van Nederlandse en Belgische  stads- en dorpsjubilea. Ik weet hoeveel tijd en inspanning dat kost. Vandaar dat ik, al in 2011 de stad liet weten dat het nog maar 9 jaar was tot 2020 en dat ze er goed aan deden vast eens te gaan nadenken over hoe ze zoiets zouden willen vieren. Om te helpen schreef ik een korte nota in begrijpelijk Nederlands met tips en ideeën. Ik werd lid van het Platform Stedelijke Herdenking, dat zich met zulke vieringen bezig houdt. In het kader daarvan organiseerde ik een presentatie voor de groep, enkele culturele organisatoren en de wethouder onder wie dit soort evenementen valt. Ik liet een kort animatiefilmpje zien van de Dordtse haven in ca 1250 om te tonen hoe een 3D weergave van de stad in die tijd zou kunnen worden (een still uit dat filmpje ziet u bovenaan  dit blog). Ik vertelde ook wat er nog meer zou kunnen. Iedereen enthousiast. Daar zouden ze wel wat mee kunnen.

Verklede Sliedrechters bij een van de spandoeken aan de grenzen van het dorp.

Vervolgens hoorde ik niets meer. Het waren de jaren waarin de voorbereidingen voor de verbouwing van het museum in het Hof plaats vonden. Ik werd, op eigen initiatief ingeschakeld bij het middeleeuwse gedeelte want men was vergeten dat je de begeleidende teksten bij middeleeuwse gebeurtenissen beter door een historicus kunt laten schrijven dan door iemand die van niks weet. Ook heb ik met Per Bos voor de 3D presentatie van de groei van Dordrecht tot 1421 in het museum gezorgd.  In 2013 heb ik de gemeente nog eens herinnerd aan de tijd die steeds korter werd, maar geen reactie. Ik ben, enigszins gefrustreerd, uit het Platform gestapt en heb me bezig gehouden met de viering van 950 jaar Sliedrecht. Die duurde van mei 2014 tot mei 2015 en was een groot succes; men praat er nog over en de toen geïntroduceerde en de door mij ontworpen nieuwe vlag van dat dorp wappert er nog regelmatig.

De nieuwe vlag werd op de weekmarkt aan de man gebracht.

In 2014 was er een initiatief van de Dordtse Academie, die zich bezig hield met de biografieën van beroemde Dordtenaren, om een biografie van Dordrecht te gaan maken. Dat wilde men aan 2020 ophangen omdat een 800 (of 1000) jaar oude stad best zo’n initiatief verdiende. De Akademie schrok echter nogal van de kosten die dat met zich mee zou brengen. Ik heb nog even in een historisch comité gezeten maar zag na een jaar vergaderen en het steeds afhouden van de gemeente mijn bijdrage niet meer zitten. Ik ben begin 2016 uit het overleg gestapt en met dit blog begonnen om de vroege en latere geschiedenis van Dordrecht beter voor het voetlicht te brengen. Ik zag het niet meer zitten om nog te wachten tot de gemeente wat zou gaan doen. Ze wilden trouwens de behandeling van de kosten voor het vieren van 1220-2020 over de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 ‘heentillen’.

In 2017 heb ik nog een nieuwe nota over 800 jaar stadsrecht gemaakt, maar er geen enkele sjoege op gehad. Pas in 2018 werd me door de stadsintendant gevraagd of ik hem bij wilde praten over mijn ideeén voor het jubileum. Dat hebben we toen gedaan en hij zat ijverig te schrijven, omdat hij aan de gemeente een voorstel moest doen voor 2020. Hij bleek nogal veel verkeerd begrepen te hebben en ik moest heel wat corrigeren. Uit eigen beweging heb ik toen een nieuw stuk geschreven over de historie van die gebeurtenissen: de oorzaken, de gebeurtenis en de gevolgen. Voorzien van plaatjes van hoe bijvoorbeeld graaf Willem en zijn vrouw Maria eruit hebben gezien. Ook schreef Dr. Eef Dijkhof een korte notitie over hoe een nieuwe studie van het stadsrecht uit zou kunnen vallen.

Boot uit het begin van de 13e eeuw.

Dat leverde een uitnodiging van wethouder en intendant op om te komen praten over mijn bijdrage aan de voorbereidingen. Het gesprek vond plaats op een koude januaridag in 2019 (!). Ik lichtte mijn verhaal over 1220 toe en we spraken af dat ik voorstellen en offertes zou doen voor bepaalde historische evenementen en acties in het kader van 800 jaar stadsrecht 1220. Er waren inmiddels ook diverse andere personen bezig met die voorbereidingen en in de gemeenteraad werd gepraat over wat het allemaal mocht gaan kosten. En toen werd de wethouder ziek en lag weken in het ziekenhuis, waarna hij maanden moest revalideren. Ik hoorde niets meer van mijn voorstellen. Die bleken later door een vervang-wethouder naar een paar gemeentelijke diensten doorgeschoven. Er moest weer veel vergaderd worden en ook hier werd er weer getild, over de zomervakantie heen, dus.

Pas in september  was er weer activiteit, zoals u hebt kunnen lezen in mijn blog uit die maand. Van mijn voorstellen kon, ook door de korte voorbereidingstijd, niets meer terecht komen. Het onderzoek naar het stadsrecht werd zelfs zonder me dat officieel mee te delen, gewoon getorpedeerd. Het plan om voor de scholen educatieve informatie te ontwikkelen heb ik teruggegeven aan de dienst die voor de Dordtse cultuur zorgt wegens te weinig voorbereidingstijd. Ik heb me ook teruggetrokken uit het enige dat nog over was van een ‘historisch’ evenement: een volksopera over de bruiloft van Willem en Maria, sinds daar ook motorclubs en draglines bij betrokken worden en het een Urban Community Show is gaan heten. Kortom: ik bemoei me nergens meer mee. Dan moeten ze het zelf maar weten.

Geplaatst op

Wat was Riede en waar lag het? (5)

U zult wel gedacht hebben: wat blijft het volgende blog over Riede lang weg.  Tja. Ik had het eigenlijk al geschreven voor het vorige blog over de Dordtse mysteries ertussendoor kwam. Het probleem was dat bij het schrijven de twijfel toesloeg. Dat is geen ramp: het overkomt elke historicus (volgens mij…) regelmatig. Zeker als je je gaat verdiepen in oudere onderzoeken over je te behandelen onderwerp. En dat moest ik doen bij mijn onderzoek naar hoe oud de Riederwaard nou eigenlijk was. Ik schreef aan het eind van het vierde deel:

Ik zal in het volgende en laatste blog proberen uit te leggen dat die waard voor die tijd echt niet zo heette.

Dat bleek echter niet zo eenvoudig te zijn. Ik verkeerde in de veronderstelling dat die naam pas van na 1250 dateerde, evenals die van Ridderkerk. Uit deze manier van formuleren merkt u dat ik het daarmee mis had. Of niet? Ik raakte in verwarring en als u leest over wat ik tegenkwam, zult u begrijpen waarom. Ik heb toen het schrijven even uitgesteld en een collega historicus gevraagd om me te helpen met wat vertalingen uit het latijn. Dr. Eef Dijkhof was zo vriendelijk dat voor me toen, waarvoor ik hem hierbij nogmaals hartelijk wil bedanken.

Die vertalingen losten echter niet alles op. Ik ging ook twijfelen over de toekenning van enkele vroege figuren aan de familie Van Riede. Wezen hun achternamen daar wel echt op? En waarom en door wie zijn ze aan die familie toegevoegd? Zulke dingen dus. Ik heb dus even de tijd genomen om daar over na te denken en ik vertel u maar direct dat ik er nog niet uit ben en me wat minder zeker voel over mijn aannames over waar Riede nou echt lag en of de Riederwaard echt naar hen is genoemd. Ik heb daarom besloten u een kijkje te geven in het onderzoeksproces dat achter die aannames verscholen ligt. Misschien kom ik al schrijvend en, wie weet, via aanvullingen of interpretaties van u, mijn lezers, tot een paar wat steviger conclusies dan die ik tot nu toe heb getrokken. Ik neem u daarom mee naar teksten die de Riederwaard (en Ridderkerk) tot onderwerp hebben en laat u kennis maken met wat er in het (nabije) verleden over die regio is geschreven.

Daar waren in de eerste plaats de diverse door-elkaar-halingen van verkeerd begrepen feiten. Zo kwam ik nogal eens tegen dat de Riederwaard (of Ridderkerk) al door Hertog Hendrik IV van Brabant genoemd wordt, maar dan als Riede. Er is inderdaad een Hendrik IV van Brabant geweest maar die was zwakzinnig en heeft maar een jaar of vijf moeizaam geregeerd voor hij in 1267 op zijn moeders advies aftrad. Hier wordt Rooms koning Hendrik IV verward met de Brabantse hertog Hendrik I. De koning kennen we van het falsum van 1064 waarin Riede voorkwam (dus niet de waard en zeker niet het dorp Ridderkerk), maar dat ik in het vorige blog naar de zuidoever van de Merwede heb verplaatst. De Brabantse hertog, die we als vriend van graaf Willem I al zijn tegengekomen, kreeg inderdaad nog met de waard te maken. Intussen lees je overal die verwarrende informatie op internet, zelfs op websites van historische verenigingen.

acte 1214
Detail van de acte van 5.11.1214 (OHZ I, nr. 347).

Je komt echter nergens in de literatuur te weten wat die hertog nou eigenlijk te doen had met de Riederwaard. Hetgeen natuurlijk vreemd is, want het staat in het Oorkondenboek van Holland en Zeeland. Het document is daarin echter niet gemakkelijk terug te vinden. Als je op Riederwaard zoekt in de internetversie van het OHZ kom je het niet tegen. Omdat je, als het over heren van ambachtsheerlijkheden gaat, moet je altijd de leenregisters, indien bewaard, over het te bestuderen gebied raadplegen. En dat kan voor de Riederwaard. Dan kom je te weten dat een leen dat Rederwerde heet wordt genoemd in een overeenkomst uit 1214 tussen hertog Hendrik I van Brabant en graaf Willem I van Holland over het toekomstige huwelijk van hun kinderen. Dat waren respectievelijk Machteld van Brabant en Floris IV van Holland. Zij was toen ongeveer 14 jaar en hij 4. De opbrengst van Rederwerde, het hof te Haarlem en Aarlanderveen, bij elkaar 500 ponden Hollands geld, was bestemd voor haar jaargeld als ze zouden trouwen. Dat zou uiteindelijk pas in 1224 gebeuren.

Of Rederwerde de Riederwaard was is hier niet uit op te maken. Misschien is het gewoon de naam van een heerlijkheid ergens anders. Dat het lemma niet in de index voorkomt als zodanig voorkomt is namelijk wel tekenend. Het kan natuurlijk betekenen dat er een fout gemaakt is, maar het is waarschijnlijker dat Koch, de redacteur van het eerste deel van het OHZ, het leengoed niet zag als identiek met de ons bekende Riederwaard. De andere lenen waaruit Machteld opbrengsten uit zou ontvangen lagen in (het toenmalige) Noord-Holland en niet in Zuid-Holland, maar misschien is dat nog niet genoeg bewijs.

inv nr 2 GvH
Archief Graven van Holland – Inventarisnr 2 (Den Haag 1981).

In het repertorium (lijst) van de grafelijke lenen in de Riederwaard door Hoek wordt deze acte dus genoemd, maar ook hier staat alleen een verwijzing naar het grafelijk archief, niet naar de grafelijke leenkamer waar dit bezit in genoemd zou moeten zijn. Intussen wordt het leen in de inventaris van het grafelijk archief wel als de Riederwaard geïnterpreteerd. Er zijn echter totaal geen aanwijzingen dat het om de waard ten noorden van de Waal ging. Het bedoelde gebied was in ieder geval grafelijk bezit, want anders had Willem niet over de inkomsten eruit kunnen beschikken.

Uit latere bronnen zal blijken dat hier ook de heren van Putten, van Altena en van de Lecke gegoed waren, allen edelen die rond 1100-1150 al belangrijks waren in Holland. Dus het is nogal onwaarschijnlijk dat de graaf in 1214 nog over het leengoed van deze heren, die hij te vriend moest houden, kon beschikken. Oorspronkelijk, in de 11e eeuw, zal het gebied, zoals alle te ontginnen wildernis, grafelijk bezit geweest zijn, maar al snel werden grotere eenheden in kleinere ambachten onderverdeeld en in leen uitgegeven. Mijn idee is dat het goed Rederwerde niet een hele waard was, maar gewoon een dorp met omgeving, een poldertje misschien. Dat was namelijk ook de status van het andere leen waar Machteld de opbrengst van ontvang: Aarlanderveen. Dat was een veenontginning, een ambacht in het Rijnland, dat tegenwoordig onderdeel is van Alphen aan den Rijn. Er zijn genoeg heerlijkheden met –waard als achtervoeging in Holland, Zeeland en Utrecht om dat geen uitzondering te laten zijn.

U begrijpt dat ik denk dat Rederwerde niet zondermeer gelijkgesteld kan worden met de Riederwaard. Het is namelijk twijfelachtig of de graaf over de opbrengst van de waard was geheel kon beschikken. Het is ook waarschijnlijk dat de heerlijkheid van die naam niet in Zuid-Holland maar in het toenmalige Noord-Holland, oftewel het Rijnland, Kennemerland, Amstelland of Waterland lag. Ik zal in een volgend blog laten zien dat andere adellijke heren in de Riederwaard al vroeg hun lenen daar hadden en het de graaf kwalijk genomen zouden hebben als hij de opbrengst daarvan aan zijn toekomstige schoondochter had gegeven.

Wordt vervolgd

Geplaatst op

De oudste stad van Holland (8)

Is u, behalve dat ik het in de derde alinea in het vorige blog al aankondigde,  in het voorgaande iets opgevallen? Ik heb enkele termen gebruikt die vertaald waren uit het originele latijn. Daar staat bijvoorbeeld in dat Geertruidenberg een op(p)idum is, dat er op(p)idani, dus burgers of poorters, wonen en dat er scabini, dus schepenen, zetelen. Bovendien word met zoveel woorden gezegd dat die recht spraken: per sententiam scabinatus, oftewel bij vonnis van schepenen. Dat betekent dus dat Geertruidenberg, net als Dordrecht, eerder stad was dan wordt aangenomen. Daaraan alleen al kun je zien dat de (bewaard gebleven) documenten van 1213 en 1220 nooit de stichtingsoorkonden van de beide steden geweest kunnen zijn. Er zijn dus, zoals gezegd, al eerder bepaalde rechten aan die plaatsen gegeven, die hen tot steden met hun eigen vrijheid maakten. Alleen… die documenten zijn niet bewaard gebleven, als ze al in schriftelijke  vorm hebben bestaan.

Het is natuurlijk wel moeilijk om te bepalen wanneer ze die rechten kregen, want daar is niks meer over terug te vinden. Daarom moet je, als historicus, op zoek naar mogelijke historische aanleidingen voor die verlening. Dat is niet makkelijk, want er is gewoon heel weinig aan bronnen aanwezig over de streek in die periode. Net als Dordrecht bestond Geertruidenberg al ver voor 1213. Er zou al in de tweede helft van de tiende eeuw over de plaats geschreven zijn, maar de bronnen die dat zeggen waren al jaren geleden verdacht. Pas zeer recent, dit jaar 2016, heeft Bas Aarts met zeer goede argumenten de bewuste oorkonden voorgoed als vals verklaard. Ze dateren uit de periode rond 1600 toen er veel moeite werd gedaan om de Nassaus, de voorouders van ons huidige koningshuis, een claim op dit gebied te geven.

geertruid
St Geertruid, maar de abdij van Nijvel, die zij stichtte, heeft hier nooit bezit gehad (collectie Huis Bergh).

De naam kwam in de tiende eeuw nog lang niet voor. Het is ook nog steeds onbekend waarom ene Sint Geertruid als kerkpatroon werd gekozen. Het jaar 1213 is overigens pas de eerste keer dat de naam in een tekst gebruikt wordt. En die is, zoals we hebben gezien, alleen maar bekend via overlevering uit de veertiende eeuw.

De vraag blijft waarom de stad dan al vóór 1213 stedelijke rechten kreeg. Graaf Willem I (1168-1222, graaf vanaf 1208) moet daarvoor wel wat met Geertruidenberg gehad hebben. En dat is inderdaad te reconstrueren. In het kader van de Loonse Oorlog (1204-1206, ik kom daar later nog wel eens op terug) heeft hij op een bepaald moment moeten  accepteren dat hij voorlopig geen opvolger van zijn broer Dirk VII kon worden. Hij moest na een verloren strijd namelijk toegeven dat een Limburgse edelman, Lodewijk van Loon, die met zijn nichtje Ada was getrouwd, in Holland zou opvolgen. Dat gebeurde in oktober 1206 toen er een verdrag werd gesloten door de beide partijen. De markgraaf van Namen, die zijn broer, de graaf van Vlaanderen, verving,  en de hertog van Brabant bemiddelden tussen Lodewijk en Willem. De laatste moest het grootste deel van Holland aan Lodewijk laten, maar kreeg zelf een uitkering uit de tol van Geervliet en “al het land dat zich van de Maas tot Vlaanderen uitstrekt”.  Oftewel  het zuidelijke deel van de latere Grote Waard, inclusief Geertruidenberg, en Zeeland Beöosten Schelde min wat kleinere eilanden. Dat laatste was wat nu Schouwen-Duiveland (waar Zierikzee al lag), Tholen en St Philipsland zijn. Vergeleken met Holland was dit maar een klein gebiedje.

kaart willems deel
Kaart van het Hollands-Zeeuws-Brabants-Vlaams grensgebied met de lenen van Willem en het deel dat Lodewijk van Brabant had.

Walcheren, Noord- en Zuid-Beveland plus wat kleinere eilanden waren een Vlaams leen dat samen door de beide graven werd geregeerd. Het werd Zeeland Bewesten Schelde genoemd. Dat kreeg Willem dus niet, want dat was Vlaanderen. We moeten echter niet vergeten dat het Zuid-Hollandse gedeelte sinds eind 1200 een leen van Brabant was. Misschien heeft de hertog  als bemiddelaar Willem, die toen alleen maar dominus of heer genoemd werd, hem een stuk van het leen van Dirk VII teruggeven. De hertog, Hendrik I, en Willem waren in die periode goed bevriend. Hendrik had in 1198 ook het land van Breda van de heer die daar de baas was ontvangen en die had het, net als de graaf van Holland, in leen teruggekregen. Brabant strekte zich nu uit tot aan de Merwede. Lodewijk was dus leenman van Brabant voor het gedeelte boven de Maas, inclusief het in 1204 verwoeste Dordrecht, en Willem voor het deel ten zuiden ervan.

OttoIVgoudenbul
Gouden bul (zegel) van keizer Otto IV.

Korteweg had het moeilijk met het bepalen van de bezitter van Geertruidenberg voor 1213. In wezen is dat niet zo ingewikkeld. Tot eind 1200 was het Hollands, daarna van Brabant en het werd door de graaf van Holland als leen bestuurd. Hij kon daar als leenman gewoon voorrechten blijven geven. Na de dood van graaf Dirk VII is het enige tijd betwist gebied geweest (1204-1206), maar na oktober was het leen van Willem en kon hij, net als zijn broer, daar voorrechten verlenen. In 1208 wordt hij door de Engelse koning weer graaf genoemd en zal dus Holland weer terug hebben gekregen. Lodewijk van Loon wordt na dat jaar ook niet meer genoemd. Geleerden denken echter wel dat het nog tot 1210 duurde voor Willem weer overal in Holland vaste voet aan de grond had. Ik zie daar weinig bewijs voor. Of Lodewijk veel invloed in Holland heeft gehad tussen 1206 en 1208 is trouwens de vraag. In ieder geval kreeg Willem I in januari 1213 van keizer Otto IV het hele graafschap Holland weer in bezit als rijksleen en hij was dan dus ook geen leenman van Brabant meer. Het feit dat hertog Hendrik inmiddels van de keizerlijke naar de tegenpartij was overgelopen zal daar niet vreemd aan zijn geweest.

Uit de tijd vóór 1204 is er geen enkele bron over Geertruidenberg bekend. Dirk VII lijkt zich niet met dit gebied bemoeid te hebben. Na 1206 moeten er voor Willem weinig vestigingen van allure in zijn deel van het graafschap zijn overgebleven. Zierikzee was een plaatsje in opkomst, dat hem tijdens de Loonse Oorlog ook had gesteund, maar Geertruidenberg zal niet meer dan een dorp langs de weg van Dordrecht naar Breda zijn geweest, waar de weg naar Den Bosch op aansloot. Zo zal het een streekfunctie hebben gehad en was het de logische plaats om een veemarkt voor de boeren in de omgeving te houden.

Misschien was Willem de nederzetting ter wille en heeft hij hem tussen eind 1206 en 1208 (of 1210?) zekere rechten gegeven,  waardoor ze een eigen vrijheid kregen en schepenen die er, naast de schout, recht mochten spreken. Ze mochten zeker niet zelf maken. Het was waarschijnlijk nog erg klein, zeker niet omgracht en omwald en er waren klaarblijkelijk nog geen ambachtslieden behalve de meest noodzakelijke gevestigd. Laat staan dat er internationale handel was. Die eerste rechten zullen niet meer hebben bevat dan het regelen van de schepenbank en de bevoegdheden van de schepenen, plus een serie boetes voor overtredingen. In 1213 werden daar, zoals we zagen, erfrechten en marktrechten aan toegevoegd, plus de nodige verplichtingen aan de graaf. Die gingen duidelijk minder ver dan die van Dordrecht. Het blijkt ook duidelijk dat het stadje veel kleiner was en zeker geen stadslegertje kon leveren zoals andere Hollandse steden dat konden.

Een niet erg betrouwbare tekening van het kasteel van Geertruidenberg zoals het er in 1417 uitgezien zou hebben (kunstenaar onbekend).
Een niet erg betrouwbare tekening van het kasteel van Geertruidenberg zoals het er in 1417 uitgezien zou hebben (kunstenaar onbekend).

Graaf Willem I zag misschien de mogelijke groei tot een grensvesting al wel voor zich, maar het heeft nog ruim 100 jaar geduurd voor het zover was. Tot die tijd bleef het een wegdorp met een brede veemarkt aan een wegkruising gelegen op een zandbult in het veen, de berg. En die werd weer bekroond door een tufstenen kerkje van ongeveer 24 x 10 m groot met een aangebouwd kapelletje. Pas in de veertiende eeuw zou de kerk verder uitgebreid worden, zou het stadje ommuurd worden en in de hoek van ommuring een burcht krijgen. Die hield het tot het begin van de zestiende eeuw uit en was toen zo vervallen dat hij opgeruimd werd.

In ieder geval hebben de toestemming voor het houden van drie jaarmarkten (plus een vierde na 1275) en de verplichting tot het kopen en verkopen van vee op de weekmarkt  ervoor gezorgd dat Geertruidenberg het middelpunt werd van de boerensamenleving van de zuidelijke Grote Waard en waarschijnlijk een stuk Brabant. Een dynamische samenleving was het waarschijnlijk niet; meer een slaperig marktstadje, dat vier keer per jaar wat meer reuring meemaakte. Dat ze tolvrij naar andere Hollandse markten mochten reizen is daarbij niet bepaald een teken van grote handelsbewegingen, maar een voorbeeld van vrij verkeer binnen het graafschap. Zoals dat ook aan andere steden werd verleend.

(Wordt vervolgd)

Geplaatst op

De oudste stad van Holland (6)

stadsrecht 1220

Dr. Joost Cox heeft in zijn proefschrift uit 2011 alle nog bestaande stadsrechten van Holland en Zeeland tussen 1213 en 1484 – en dat zijn er 60 – behandeld. Hij heeft ze netjes op alfabet van de stadsnaam gezet en de originele Latijnse of Middelnederlandse tekst met nieuwe vertalingen in modern Nederlands gepubliceerd. Dat alles voorafgegaan door een gedegen inleiding en vraagstelling, gevolgd door een stevige analyse en conclusie. Voor de geïnteresseerde is het hier te vinden.

omslag hebbende
Omslag van het proefschrift ‘Hebbende privilege van stede’.

U zult inmiddels wel begrepen hebben dat ik, wat Dordrecht betreft, niet heel gelukkig ben met enkele van die conclusies en soms ook niet met de analyses van deze stadsrechten. Maar ook de verschillen tussen die korte stadsrechtjes van Dordrecht en Geertruidenberg (en andere) en de lange van de meeste andere steden komen nauwelijks aan bod. Het gaat een beetje te ver om dat in dit blog wel te doen, maar ik wil tenminste een indruk geven van wat er nu eigenlijk in het stadsrecht van 1220 staat en hoe dat te vergelijken is met al die andere stadsrechten.

Ik heb al eerder geschreven dat de tekst (zie boven) is onder te verdelen in 15 artikelen. Zes daarvan hebben betrekking op strafrecht. Het zijn boetes (en dat zijn hoge bedragen) voor mensen die iemand een kaakslag geven (5), neerslaan (4), tot bloedens toe verwonden (3) of zwaar verwonden (2) en voor iemand die aan andermans huis aanvalt (6). Tegelijk wordt voor sommige daarvan de compensaties voor de slachtoffers geregeld. Verder bepaalt de graaf dat een derde van de opbrengst van alle boetens aan de burgers (de stad dus) ten goede zal komen en tweederde aan hem moet worden afgestaan (7); dat is dus een grafelijk recht.

Dan zijn er drie artikelen die over de rechten van vreemdelingen gaan: afspraken over het betalen van aan burgers door vreemdelingen toevertrouwde goederen (en andersom) die op tijd betaald moeten worden, want anders wordt de wanbetaler gegijzeld (9), vreemdelingen die in Dordrecht recht zoekt worden volgens hun eigen recht behandeld, zoals al langer gebruikelijk was (!) (13) en dat vreemdelingen onder elkaar geen duels mogen aangaan (maar gewone burgers ook niet!) en zo vetes veroorzaken. Dat wil zeggen: behalve als het om schepenen, raden (meestal ex-schepenen) of eigenerfden (de oorspronkelijke grondbezitters in Dordrecht) gaat (11). Staaltje van klassenjustitie dus. Maar intussen gaat het hier om vreemdelingen van verder weg dan de buren op het platteland van bijvoorbeeld Zeeland, zoals die in het stadsrecht van Middelburg voorkomen. Het zijn typisch bepalingen die wijzen op een (drukke) handelsstad.

fecamp horigen
Boeren op het land ca 1180 (Fécamp Psalter (Normandië), KB Den Haag 76, f. 13).
.

Verder is er het bijzondere artikel (10) dat bepaalt dat een horige of onvrij persoon die een jaar en een dag in de stad woont en in die tijd niet door zijn heer wordt opgeëist daarna een vrij man is. Het is het vroegst bewaard gebleven bewijs dat zulke vrijmakingen in Nederland ook voorkwamen.

De graaf stelt ook eisen aan de burgers: als hij en zijn vrouw Dordrecht bezoeken, moeten ze veertien dagen op krediet door de stad onderhouden worden, maar de kredietgevers zullen op den duur wel door de graaf terugbetaald worden (14). Hij sluit af met de bepaling dat deze voorrechten gegeven zijn op voorwaarde dat de stad hem elk jaar 60 pond Hollands zal betalen (15). Ook dit zijn dus grafelijke en geen stedelijke rechten, in het kader: voor wat, hoort wat.

In het eerste artikel al geeft de graaf dat hij het keurrecht aan de stad heeft verleend en dat iedereen, hijzelf incluis, zich moet houden aan wat schout, schepenen en raadslieden van Dordrecht als recht bepaald hebben (1). Tenzij die natuurlijk tegen de grafelijke rechten ingaan, maar daar zag de schout als het goed was op toe. Realiseert u zich wat daar staat? De schepenraad, onder toezicht van de grafelijke vertegenwoordiger, de schout, en de daaraan toegevoegde raadslieden (meestal oud-schepenen)  krijgen het recht om zelf regels (op den duur keuren genoemd) op te stellen en hoeven niet langer te wachten tot de graaf die vaststelt.

Bovendien maakt de graaf duidelijk dat hij geen afwijking van die regels duldt, ook niet van zijn vertegenwoordiger. Hij stelt namelijk dat de schout geen beslag op goederen mag leggen als hij daar geen toestemming van de schepenen voor heeft (12). Dat kan je natuurlijk niet hebben in een handelsstad; daar krijg je een slechte naam door en bij internationale handel is reputatie alles. En als het toch gebeurt belooft de graaf dat hij een schout die door burgers en vreemdelingen ‘nutteloos’ (inutilis) wordt gevonden zal vervangen door “een goede en nuttige” persoon (8). Zoiets kom je niet veel tegen in deze periode van de middeleeuwen: een hoge edelman, een graaf, die toegeeft dat hij niet altijd de juiste keuze maakt bij het aanwijzen van schouten.

Dit alles duidt erop dat de schepenen en raden in eigen huis een behoorlijke macht hebben. Ze mogen dan wel niet het jaarlijkse bedrag dat ze aan de graaf moeten betalen halveren, of hem een derde in plaats van twee derde van de boeten sturen, of hem maar een week onderhouden in plaats van veertien dagen, maar verder zijn zij verantwoordelijk voor de juridische gang van zaken in de stad.

In artikel 13 staat trouwens dat de schepenen in 1220 hetzelfde recht hanteren als hun voorgangers gewend waren te doen. Ook dat duidt erop dat de stad al een tijd zijn eigen rechtspraak doet. En dat is logisch, want als je geen schepenen hebt kun je niet rechtspreken en als er geen rechten zijn die je moet handhaven heb je geen schepenen nodig. Een stad is een rechtsgebied. In 1200 wordt dat inderdaad door de graaf van destijds genoemd en dan zijn die schepenen er al.

De enige conclusie die hieruit te trekken valt is dat in 1200 Dordrecht al enige tijd een echte juridisch functionerende stad is en voor die tijd al zekere rechten met betrekking tot de handel en de rechten van vreemdelingen en de strafmaatregelen voor hen die de openbare orde verstoorden ontvangen moet hebben. Anders zouden er in die tijd geen broederschap van burgers geweest kunnen zijn, want voor zoiets heb je ook grafelijke toestemming nodig. En ook geen hanze van kooplui. Helaas zijn die eerdere rechten niet bewaard gebleven, of misschien zelfs niet in een oorkonde vastgelegd. Het privilege van februari 1200 is een toevoeging op die rechten, want zoiets regelen als wie laken mocht verkopen bleek toen pas in de praktijk nodig; dat was daarvoor niet bedacht of nodig geweest. Waaruit je weer zou kunnen opmaken dat tot voor kort de Vlamingen zelf hun lakens sneden en verkochten, maar dat er inmiddels ook Dordtse kooplieden waren die dat konden en wilden.

De overdracht van de heerschappij over de stad aan zijn vrouw kan Willem I ertoe gebracht hebben (op verzoek van de burgers?) nog wat zaken te bevestigen en een belangrijke zaak  toe te voegen: het keurrecht. Het vermelden van het grafelijk aandeel in de boeten, de prijs voor het verlenen van rechten en het onderhoud van de graaf en zijn gevolg als ze in Dordrecht zijn, zouden bijvoorbeeld verhogingen van eerdere bedragen en percentages kunnen zijn. Die invrijheidsstelling van horigen na een jaar en een dag lijkt iets dat misschien van elders komt en dat de graaf op zijn vele reizen was tegengekomen, maar dat is niet te bewijzen. Het blijft echter een korte stadskeur, als je het vergelijkt met de stadsrechten die 25 jaar later begonnen te verschijnen.

(Wordt vervolgd)

Geplaatst op

De oudste stad van Holland (5)

stadsrecht 1220

Nu we hebben gezien dat Dordrecht in 1200 zowel al stad werd genoemd als schepenen had  plus een eigen rechtsgebied en een officiële broederschap en handelsgilde van burgers, is het tijd om terug te gaan naar het zogenaamde stadsrecht uit 1220. Het is in Holland zowel als Zeeland het oudst fysiek bewaard gebleven stadsrecht. Die van Geertruidenberg (1213) en Middelburg  (1217), en de daarvan afgeleide exemplaren van Domburg en Westkapelle (beide 1223), zijn pas bekend van (veel) latere afschriften. Pas in 1245 is het stadsrecht van Haarlem (in twee delen) het eerste na dat van Dordrecht dat bewaard is gebleven, dankzij het feit dat ze dat in 1492 moesten inleveren bij de stadhouder van Holland vanwege deelname aan de opstand van het Kaas- en Broodvolk.

stadsrecht delft
In 2000 gerestaureerd stadsrecht van Delft (foto Fokko Verboom).

De ‘stadskeur’ van Delft, zoals ze die daar noemen, uit 1246 is ook bewaard gebleven, maar die is in bijna nog slechtere staat dan de Dordtse (maar veel langer dan de Dordtse…). Die van ’s-Gravenzande (jawel, dat kreeg ook stadsrecht!) uit het zelfde jaar was aan het eind van de middeleeuwen al verdwenen en dat geldt ook voor het exemplaar van Zierikzee uit 1248 en dat van Alkmaar uit 1254. Middelburg kreeg een herhaling van en aanvulling op zijn stadsrecht van 1217 in 1254 en ook Dordrecht kreeg een betere versie van dat van 1220 in 1252. U ziet dat die stadsrechten ondanks dat ze in stevige kisten waren opgeborgen nogal te lijden hadden en dat het niet vreemd was dat ze soms binnen enkele tientallen jaren (maar ook enkele honderden en alles daartussen) al vervangen moesten worden.

Hoe weten we eigenlijk dat dit zwaar beschadigde stuk perkament uit 1220 is, want het jaartal staat er niet op. In de tekst worden wel graaf Willem (Willelmus Hollandie comes) en zijn vrouw Maria (Marie, uxori mee) genoemd en de maand juli. De graaf en gravin trouwden in die maand in het jaar 1220, waarbij Maria door Willem stadsvrouwe van Dordrecht werd gemaakt. Het is zo goed als zeker dat ter gelegenheid daarvan de stad wat extra voorrechten en verplichtingen kreeg. De maand juli in het jaar 1221 is daarom onwaarschijnlijker  en in februari 1222 stierf Willem al. Dus: 1220.

citaat liber donationum
Citaat uit het Liber Donationum, eind 12e eeuw.

Het document is eigenlijk, zoals u bovenaan kunt zien, een beetje zielige rest van het origineel. Grote stukken zijn weg en soms zijn delen van de tekst vervaagd. Het was ook niet echt indrukwekkend toen het nog heel was.  Omdat van de bovenkant een stuk is verdwenen kun je de hoogte niet precies bepalen, maar als het 15 cm is, is het veel. De breedte is niet meer dan 31 cm. Er staan misschien maar 18-20 regels tekst op. Meer is het niet. Het schrift is eigenlijk nog laat twaalfde-eeuws en lijkt erg op dat in het Liber Donationum uit diezelfde periode. De letters zijn klein en de regels zijn dicht op elkaar geschreven, net als in dat boek.

Het belangrijkste is echter dat er in die 18 regels maar 15 artikelen staan. Dat is best vreemd voor een oorkonde die als een stadsrecht wordt beschouwd. De andere uit de dertiende eeuw  bewaard gebleven stadsrechten bevatten tussen de 50 en 80 artikelen, die een uitgebreide reeks van regels en boeten bevatten. Dat is te zeggen… behalve, gek genoeg, dat van Geertruidenberg uit 1213, dat 16 artikelen telt. Ik kom ook nog op de vergelijking tussen die twee stadsrechten terug, al was het alleen maar om de Brabanders te laten zien dat ze een beetje te hoog van de Gertrudistoren blazen.

stadsrecht 1252
Het nieuwe stadsrecht van 1252 (GAD-001-0033).

Zoals u zult verwachten bevat het in 1252 door graaf en Rooms koning Willem II verleende vervangende exemplaar dezelfde artikelen, alleen zijn er drie bijgekomen; het zijn er daar dus 18. De originele oorkonde ervan is nog bewaard gebleven, hij is helemaal gaaf en het zegel van de graaf-koning hangt er nog onderaan aan zijn zijden streng (zie hierboven). Het is groter dan het stadsrecht van 1220, ongeveer 32 x 39 cm. Het bevat natuurlijk ongeveer evenveel zinnen, in het geheel 24, maar het is in een andere letter, het zogenaamde kanselarijschrift, geschreven. Er zit ook veel meer ruimte tussen de regels  en de letters staan niet zo dicht op elkaar. Omdat de oorkonde in Brunswijk (Braunschweig) is uitgegeven zal de koninklijke hofklerk hier de hand in hebben gehad. Het is gedateerd 28 januari 1252 in het vierde jaar van de regering van de koning.

zegel willem ii
Het zegel van graaf en Rooms koning Willem II van Holland aan het stadsrecht van 1252 (GAD-0001-0033)

In het stadsrecht van 1252 wordt nergens vermeld waarom er 32 jaar na  dato een nieuw, iets uitgebreid exemplaar moest worden uitgereikt. Graaf-koning Willem (1227-1256, graaf vanaf 1234, koning vanaf 1247-48) zegt alleen maar dat hij het vanwege hun trouw en goede diensten en ter herinnering aan zijn voorvader graaf Willem, een opa die hij nooit gekend heeft, aan de Dordtenaren heeft gegeven. Het is echter heel waarschijnlijk dat het document uit 1220 in die tijd al in slechte staat was (niet goed opgeborgen?) en dat het aan vervanging toe was. Het is overigens wel treffend dat ze het oude exemplaar, dat misschien nog eens extra beschadigd is tijdens een stadsbrand in de veertiende eeuw, toch al die tijd in een laatje van de stadskist hebben bewaard. Dat zegt wel iets over de waarde die eraan werd toegekend.

In het volgende blog ga ik in op de inhoud van deze stadsrechten.

(Wordt vervolgd)

Geplaatst op

1000 jaar Dordrecht

Even een pijnlijk blogje tussendoor. Hierna komt weer een echt historisch blog dat deze keer over ‘tollen’ gaat.

De gemeente Dordrecht heeft erkend dat er in 2020 wat te vieren valt. Dan is het namelijk 800 jaar geleden dat de stad van de toenmalige graaf Willem I een setje van 15 voorrechten en eisen ontving ter gelegenheid van zijn huwelijk met de Brabantse hertogendochter Maria in juli 1220. Één van de cadeautjes die ze bij haar trouwen kreeg was namelijk de heerschappij over de stad Dordrecht – ze werd dus stadsvrouwe –  en blijkbaar was er behoefte om bepaalde zaken wat aan te scherpen. Dit lijstje van punten staat sindsdien bekend als het oudste stadsrecht van Dordrecht. En omdat zo’n stadsrecht inmiddels een mooi aantal van honderden jaren geleden werd gegeven, wordt het tijd voor een feestje. Zoals dat al eeuwen over heel Nederland gebeurt.

stadsrecht 1220
Het Dordtse stadsrecht van 1220 (GAD-0001-0032).

Meestal bestaat zo’n jubileum uit een mengsel van feestelijkheden dat, al naar gelang het belang dat eraan gehecht wordt en het geld dat men ervoor over heeft, van een week tot een heel jaar kan duren. Daarin kan van alles gebeuren: sportevenementen, klassieke en popconcerten, wijkfeesten, Bruegheliaanse maaltijden voor de hele bevolking, officële herdenkingsbijeenkomsten, een congres of een jubileumboek, maar vooral een historische dag of weekend. Bij die gelegenheid verkleden de inwoners zich als ‘middeleeuwers’, worden er aanbiedingen van stadsrechten opgevoerd, lopen er bedelaars en heksen door de gemeente en klinkt er middeleeuwse muziek en ruik je aan het spit bradende speenvarkens. Traditie dus.

Ik heb 20 jaar lang als historisch adviseur ruim dertig van dergelijke evenementen van informatie, ideeën en mensen voorzien en kan wel zeggen dat ik zo ongeveer weet hoe het er bij dergelijke feesten aantoe gaat. Niet zelden kwamen een paar jaar tot een jaar van tevoren delegaties van de op jubileren staande gemeente bij al volop feestvierende collega-dorpen of steden kijken om te zien hoe zij het deden. Daarop deden zij net zoiets. Als ik op die 20 jaar terugkijk was het eigenlijk altijd meer van hetzelfde. Een enkele zeer pittoreske gemeente had dan het voordeel dat er een mooi decor was waartegen zich alles af kon spelen. Dat kon er soms heel sfeervol uitzien, maar meestal gebeurde het op een plein omgeven door winkels. Tegenwoordig heeft elke jubileumcommissie een website en worden inwoners uitgenodigd om met ideeën te komen. En die zijn dan in wezen ook weer bijzonder traditioneel, want ook die hebben ze van het bezoek aan andere jubilea.

monnickendam 650
Deel van een optocht tijdens de viering van Monnickendam 650 jaar stad in 2005. Fotograaf onbekend.

Dordrecht heeft in 2020 dus inderdaad een reden om iets te vieren. Ik heb daarom al in 2011 aan vertegenwoordigers van het Dordtse culturele leven een plan gepresenteerd waarin ik eens van een andere dan de traditionele visie uitging. In het kort: geen congres of duur boek voor de elite, maar een aantrekkelijk educatief programma voor de gewone Dordtenaren en hun kinderen. Op moderne manier dus, met gebruik van digitale, voor iedereen toegankelijke media. Mijn bedoeling hiermee was de vragen die Dordtenaren zichzelf al generaties stellen over het verleden van hun stad nu eens te beantwoorden, zonder te vervallen in fantastische verhalen, zoals gewoonlijk gebeurde. En om via 3D technieken te laten zien hoe de stad er bijvoorbeeld in de middeleeuwen uitzag. Bovenaan deze blog ziet u een still uit een kort filmpje van wat nu de Oude Haven wordt genoemd, maar dan in ca 1220. Mijn vriend Per Bos en mijn zoon Laurens hebben dat naar mijn werktekeningen vormgegeven en geanimeerd. Toen ik het vertoonde op 12 september 2011 waren de reacties, o.a. van de mensen van het gemeentelijk erfgoedcentrum, bijzonder lovend.

Helaas: omdat het idee ondersneeuwde in allerlei evenementen in de jaren naar 2020 toe (het is nog acht jaar: we hebben nog tijd zat…) ben ik ermee gestopt. Maar gelukkig kwam eind 2014 de vraag uit de Dordtse Academie of een aantal archeologen en historici ervoor voelden te brainstormen over een Biografie van Dordrecht ter gelegenheid van het jubileum van 2020. Daar voelden we wel wat voor en ik stelde een vragen- en activiteitenlijst op, gebaseerd op de plannen die ik al in 2011 had gelanceerd. Inmiddels had ik me ook verdiept in stadsrechten en die van de Hollandse steden in het bijzonder. Er bleek veel meer te vertellen te zijn dan ik ooit voor mogelijk had gehouden. Er moest dus nog het nodige aan onderzoek gedaan worden. De Academie had echter niet al te veel geld en het plan werd op de lange baan geschoven. Ik stopte ook direct met mijn onderzoek naar graaf Willem I, een bijzonder kleurrijk figuur, en de redenen waarom hij die stadsrechten aan Dordrecht, maar ook aan Geertruidenberg en Middelburg (en misschien Zierikzee) toekende.

Er bestaat bij ons zoiets als Dordrecht Marketing, een samengaan van VVV en het Evenementenbureau en overgoten met een saus van new speak, zoals die in de mode is bij dit soort takken van cultureel management. Ik citeer:

“Marketing, en in het bijzonder citymarketing, is een breed begrip en een veelomvattende activiteit. Gestoeld op missie en visie en ter realisatie van een aantal overkoepelende doelstellingen wordt door Dordrecht Marketing een keur aan activiteiten ontwikkeld om Dordrecht uit te laten groeien tot een sterk merk, met toegevoegde waarde voor uiteenlopende doelgroepen.”

Afijn, u begrijpt het wel en desnoods leest u de website er maar op na.

koning ondertekent
Tijdens Koningsdag 2015 ondertekent de koning in het Hof een verdrag over verdraagzaamheid.

Het is ook de club die de onzin-naam voor het nieuwe historisch museum van Dordrecht heeft verzonnen en die daar verantwoordelijk is voor een sterk staaltje geschiedvervalsing, met als dieptepunt het ondertekenen door de koning van een zogenaamd hierop gebaseerd vrijheid-van-meningsuiting-verdrag.

Dordrecht Marketing heeft niet zoveel met 1220-2020 – 800 jaar stadsrecht  Dordrecht. Niet aansprekend genoeg. Het moet 1000 jaar Dordrecht worden in 2020. Waarom? Geen idee. Volgens de Annalen van Egmond, u inmiddels wel bekend, gebeurde er in 1020 niks dat het vermelden waar was. We hadden in 1018 net de overwinning van Dirk III op het keizerlijke leger gehad (in Vlaardingen gaat men dat uitgebreid vieren) en men vond het waarschijnlijk wel goed zo. De ontginningen waren in volle gang en rond die tijd moeten ze de Thuredrecht wel genaderd zijn. De archeologen hebben in ieder geval al resten uit die tijd gevonden en ook bewijs dat er toen toch al minstens 20 jaar, zo niet langer, gewoond werd. Dus waarom dan 1000 jaar Dordrecht? Het bekt lekkerder, was vorige week één van de antwoorden die ik kreeg toen ik er naar vroeg.

Dat deed voor mij de emmer overlopen. Ik heb daarom mijn onderzoek voor de gemeente definitief beëindigd. Ik ga echter wel door met dit blog, want het bloed kruipt toch waar het niet gaan kan. En zoals Dordrecht Marketing in zijn powerpoint  over het zogenaamde Merkkader zegt:

“Dordtenaren zijn ondernemend van geest, soms eigenzinnig en koppig, met de wil om tegen stromingen in toch vooruit te komen en ze doen dat zonder opsmuk of bla-bla. Ze zijn namelijk op een nuchtere manier vindingrijk.”

Ik kan me daar heel goed in vinden en ga dus gewoon op de ingeslagen weg voort.