Tag: Riede

Geplaatst op

Wat was Riede en waar lag het? (8)

Soms is de uitkomst van een opnieuw gedaan historisch onderzoek onbevredigend. Toch is het dikwijls heel nuttig om nog eens naar eerdere onderzoeken te kijken en nieuwe conclusies te trekken, ook als die niet heel bevredigend blijken te zijn. Het drukt je in ieder geval op de feiten: vroeger nam men soms wel eens te makkelijk dingen aan, die helemaal niet zo zeker waren. Dat is het geval bij dit Riede-onderzoek.

Hoe komen het latere Ri(e)d(d)erkerk en de latere Riederwaard dan aan hun naam? Hadden die Van Riedes er later wel wat te zoeken? Ik heb al een paar keer het artikel van Hoek in de Nederlandsche Leeuw van 1969 aangehaald. Daarin komen Van Riedes voor die, naast dat zij heer van Werkendam waren, ook heer van Barendrecht en Pendrecht worden genoemd. De eerste is Theodericus de Reden (Dirk van Riede?) die in 1264 door de abt van het klooster van St Paulus binnen Utrecht beleend wordt met een derde deel van de tienden (die kerkelijke belasting van 1/10 van de opbrengst van het land) van Berendrecht (Barendrech) in het rechtsgebied van deze Dirk, die dus al heer van dat gebied was. Waarschijnlijk was het oorspronkelijke ambacht naar een Berend/Barend genoemd. Maar zou een hele waard een 25 jaar later naar de ambachtsheer van een gedeelte van Barendrecht genoemd zijn?

kerk barendrecht
De huidige kerk van Barendrecht dateert van 1512, maar staat wel op de plek waar die van voor 1375 stond (foto https://www.dorpskern-barendrecht.nl/).

Zodra het omdijkt zou zijn en hij er een kerk zou hebben gesticht zouden ook de andere twee derden en het patronaatsrecht van de kerk (o.a. het aanstellen van de pastoor) van hem zijn. Met andere woorden: Barendrecht bestond nog niet (of was overstroomd) maar als hij het droog zou krijgen en een kerk zou bouwen zou het echt van hem zijn. In de literatuur over stormvloeden en andere overstromingen wordt grote schade gemeld in 1214, 1219 en 1248. Het kon lang duren voor zo’n overstroming ingedamd was en het land was dan dus ‘ridende’. In 1240 blijkt bijvoorbeeld het land rond het dorp Erkentrudenkerke in de Dordtse Waard nog onder water te staan van de overstroming van 1219. Zoiets kan in 1264 ook aan de hand geweest zijn nadat het gebied om Barendrecht in 1248 onder water kwam te staan. Het is natuurlijk niet zeker dat het toen gebeurde; het kan al in 1214-19 overstroomd zijn. 1248 is echter een logischer keuze.

Theodericus’ zoon (?), ook Dirk geheten, verkocht in 1321 Barendrecht aan de Dordtse rijke patriciër Jan heren Gillisz. Dus ze zijn ongeveer een halve eeuw heer van een stukje waard geweest. Dat verkopen gebeurde trouwens met toestemming van de heer van Altena, die ook de leenheer van de Van Riedes in de Grote Waard was. Vandaar dat we weten dat de Van Altena’s hier bezit hadden.

Links de ruïne van het kasteel Altena bij Almkerk. Tekening door Roeland Roghman, 1647.

Even later, in 1273, blijkt Daniël van de Merwede (volgens de telling van Lenselink nummer III) van diezelfde abt van St. Paulus een derde (!) van de tienden van het ambacht Carnisse in leen te hebben gekregen. Carnisse grensde in het westen aan Barendrecht. Het klooster van St. Paulus behoudt hier wel de rest van de tienden en het patronaatsrecht van de kerk daar. Als ik gelijk heb met mijn plaatsing van Riede aan de zuidzijde van de Merwede, is Daniël een (achter)neef van Dirk van Riede. Het zit erin dat de Van Altena’s hier in Carnisse ook de leenheer waren.

In 1286-1290 blijkt Antonis van Riede heer van Pendrecht te zijn, dat weer ten westen van Carnisse lag. Zijn bastaardzoon Hendrik Splinter is beleend met het aangrenzende Albrandswaard, maar dat is Puttens bezit. Pendrecht is daarentegen ook bezit van Altena. Hoek verbond hier de conclusie aan dat de heren van Altena tussen 1260 en 1290 enkele leenmannen uit hun land ten zuiden van de Merwede naar de Riederwaard verplaatsten.

Samenvattend: in de tweede helft van de 13e eeuw blijken enkele Van Riedes en hun familie lenen te bezitten in de waarschijnlijk sinds ca 1270 zo genoemde Riederwaard. Ze behoren tot de oostelijke tak van de Grote Waardse Van Riedes, heren van Werkendam en leenmannen van de heren van Altena. Waarom zaten ze daar? Waarschijnlijk omdat in de Riederwaard leenmannen uitstierven of omdat die vanwege overstromingen (die van  1248?) de spade in de dijk hadden gestoken. Daarom plaatsten de Van Altena’s hier een aantal zetbazen: de neven Van Riede-Van de Merwede. Is het dan vanwege die aanwezigheid van de Van Riedes dat de waard naar hen genoemd werd? Ik betwijfel dat. Andere edelen bezaten veel grotere stukken van dat gebied dan deze leenmannen, die een tamelijk klein deel ervan beheerden en dat niet eens lang. IJsselmonde behoorde in die tijd tot de Van Egmonds, machtige Noordhollandse adel. De Van Puttens bezaten het hele westelijk deel van dit gebied met Albrandswaard, Rhoon, Poortugaal, Katendrecht en Pernis. Ook Ridderkerk, bezit van de heren Van der Lecke die de Van Alkemades als leenman daar hadden zitten, zal niet naar de Van Riedes genoemd zijn. Waar de waard dan haar naam aan ontleende is me daarom nog steeds onduidelijk. Ik denk ook niet dat we eruit komen. Het is wel duidelijk dat in het verleden te makkelijk van die vernoemingen is uitgegaan, louter en alleen vanwege de oppervlakkige naamsovereenkomst.

Wat is nu de conclusie van deze hele reconstructie van bezit langs de Merwede? Die is helaas niet makkelijk te trekken. Zijn die in het begin van de 13e eeuw genoemde De Rithes, De Riethens en De Ridens echt de voorvaderen van de latere Van Riedes? De naam Theodricus (Dirk) komt later inderdaad voor bij de laatste familie, maar Brun(o) niet. Er is echter geen enkel bewijs, bijvoorbeeld uit leenregisters, dat die eerste twee de voorgangers van de lateren zowel in de Grote Waard als in de Riederwaard waren. Er is geen connectie in de bronnen te vinden tussen die twee groepen, behalve dat ze beide niet onbelangrijk waren en in de omgeving, in ieder geval als getuigen, van de graaf en de grotere leenheren vertoefden.

kerk ridderkerk
De Singelkerk in Ridderkerk, gebouwd in de tweede helft van de 15e eeuw op de plaats van de in 1375 beschadigde oorspronkelijke kerk. Fotograaf onbekend.

De Van Riedes, heren van Werkendam, een leen van Altena, blijken sinds ca 1260 lenen in wat even later de Riederwaard (Riddewart) genoemd wordt. Maar ze hebben niets te maken in Ri(e)d(d)erkerk. Is de kerk van Riede genoemd naar een Van Riede? Klaarblijkelijk niet. Maar als Riede langs de oever van de Merwede, tussen Dordrecht en de Werken lag, waarom staat die kerk dan in het ambacht Riede in wat de Riederwaard wordt genoemd? Ik zie niet zo gauw een oplossing voor dit probleem, behalve als Riede iets betekent dat algemeen in het waterrijke land van de Zuid-Hollandse venen voorkomt. We hebben het al over ‘ridend’ land gehad, land dat onder water staat na een dijkdoorbraak of overstroming. Maar ‘ri(e)den’ betekent ook schudden, trillen, bewegen en zou kunnen slaan op zogenaamd ‘trilveen’, een type veen dat in die eeuwen van ontginningen veel in deze streken moet hebben bestaan. Dat soort veen kwam zowel in de Grote Waard als in de Zwijndrechtse en Riederwaarden en wijde omgeving voor. Bewijs voor die stelling is er helaas niet.

zegel zeger
Dit zou een tekening naar het origineel aan het stuk van 1275 zijn, maar de eigenaar is niet Zeger, maar Dirk. Arnout van Buchel, Monumenta (Utrechts Archief).

Het enige bewijs dat redelijk betrouwbaar is is de familierelatie van de Van Riedes met de Van de Merwedes. Van de laatste bestaat een zegel uit het laatst van de 13e eeuw (1293) waarin het aantal bezanten nog niet de latere hoeveelheid van 15 heeft. Er is ook een 17e eeuwse natekening door Aernout van Buchel van het zegel van Zeger van Riede aan het charter van 22 december 1275, waarin je precies hetzelfde wapen als dat van de Merwedes ziet, alleen met 2 bezanten minder. Probleempje is alleen dat in het randschrift volgens Van Buchel staat: +SIGILLVM.TIDERI.DE.RYEDE. Dat Tideri is een afkorting van Theoderic(us), niet van Sigeric(us). Is dit een leesfout van de tekenaar? Of gebruikte Zeger het zegel van, misschien, zijn vader (als dat een Dirk was tenminste)? Ook hier dus weer onzekerheid volop.

wapen Merwede
Natekening van het wapen van Daniël VI van de Merwede uit het wapenboek Gelre, ca 1380.

Hoe de kleuren toen waren is ook niet bekend. Pas uit het wapenboek Gelre (ca 1370-80) kennen we de kleuren van Van de Merwede en uit het wapenboek Beieren (ca 1405) dat van Riede van Brakel. Het is zeer waarschijnlijk dat die kleuren niet veranderd zijn na anderhalve eeuw, want in de heraldiek was men wat dat betrof conservatief, en dat geeft ons wat meer houvast. De heraldische traditie zegt dat een wapen met één kleur (rood) en één metaal (goud) ouder is dan een wapen met één kleur en twee metalen (goud en zilver). Zeker als die extra kleur wijst op een verandering van de kleur van één van de stukken, een breuk dus. Dat zou dus inhouden dat de Van de Merwedes een breuk in het origenele familiewapen toepasten en daarom dus een jongere tak waren van de Van Riedes. Het zou dus kunnen wezen dat Theodericus en Brun De Rithe, De Riethen of De Riden, omdat de namen erop lijken en gezien hun aanwezigheid in of in de buurt van Dordrecht tussen 1215 en 1243, wel de oudste Van Riedes waren. Maar er is, zoals gezegd, geen bewijs. Harder kan ik het niet maken.

wapen riede
Wapen van Herbaren van Riede van Brakel uit het wapenboek Beieren, ca 1405.

Dat betekent echter wel dat ik vind dat in het verleden wel eens te makkelijk bepaalde aannames gedaan zijn.

(Met dank aan Dr. Eef Dijkhof, die me hielp met het interpreteren van de oorkonden over de Riederwaard en aan Nieky Klaus voor de foto van de oorkonde van 1243)

Geplaatst op

Wat was Riede en waar lag het? (7)

Dit wordt een bijzonder saai stukje, met vooral tekst en plaatjes van tekst. Even doorbijten, want het is noodzakelijk voor de conclusie die in het volgende en laatste blog getrokken zal worden.

Overal waar je zoekt wordt beweerd dat de Riederwaard naar de familie Van Riede werd genoemd. Wikipedia beweert  zelfs letterlijk dat Theodericus de Riede als naamgever van de waard wordt beschouwd. Door wie of sinds wanneer staat er niet bij, maar juist vanwege zulke vage beweringen moet je met Wikipedia voorzichtig zijn. Maar ook met de vele genealogische sites op het internet. De website over de familie Van Rij(e) suggereert namelijk dat de familie haar naam niet aan dit waterrijke gebied heeft gegeven, maar eraan heeft ontleend, ondat het onder water staan van land als ‘rijdende’ of ‘riedende’ werd genoemd. Andere verklaringen zeggen dat de waard genoemd is naar de eerste bedijker die ridder of rijder was. En dat geldt ook voor Ridderkerk, dat door een ridder (of ridders) zou zijn gesticht.

Het past een historicus dat hij eens in de bronnen gaat zoeken wat de oudste vermeldingen van die namen Riederwaard en Ri(e)derkerk zijn. Van de locatie Riede zelf, zoals die in het falsum van 1064 (1145) voorkomt, heb ik in een eerder blog al proberen aan te tonen dat het helemaal niet op de plaats, die later Riederwaard werd, gelegen hoeft te hebben. Bij de naam Rederwerde kunnen we, zoals ik het vorige blog schreef, niet zeker zijn of het hier om de Riederwaard gaat. Maar hoe zit het met de echte Riederwaard zelf?

riddewart 1276
Detail uit de oorkonde van 1276 (1277) (OHZ III nr. 1773).

Het oorkondenboek van Holland en Zeeland geeft pas in 1276-77 Riddewart als naam die bewijsbaar voor het bewuste gebied is bedoeld en noemt in de zelfde oorkonde ook de kerk van Rieden. Dus niet van Riederkerke. De oorkonde is voor Dirk van Alkemade, een Noordhollands edelman, die door graaf Floris V beleend wordt met een stuk land, de Geer genoemd (waar de kerk staat), en nog wat gebied in de Riederwaard. Dat het echt om deze locatie gaat is op te maken uit het feit dat de Singelkerk, de oudste hoofdkerk van Ridderkerk, inderdaad in de Geer staat. Het gaat hier echter niet over een lid van de Van Riede familie en voor zover ik dat kan beoordelen heeft een Van Riede ook nooit iets in Ridderkerk of het ambacht Riede te maken gehad, want dat viel onder de heren van de Lecke. Wat het tamelijk onzeker maakt dat het dorp naar een Van Riede is genoemd.

riederwaard 1288
Het handvest van de Riederwaard uit 1288 volgens de tekst uit 1592 (OHZ IV nr. 2341)

Probleem met deze vroege vernoeming is dat het origneel van deze brief niet meer bestaat en dat de eerste kopie ervan uit 1329 dateert. Oftewel: toen de Riederwaard al meer dan 40 jaar zijn ‘handvest’ had (1288). De benaming Riddewart kan dus best pas toen zijn ontstaan. Dat is waarschijnlijk niet zo, maar het had gekund. Je kunt een waard  met een stad vergelijken. Zo’n handvest betekende, net als bij een stadsrecht, niet dat die waard toen pas ‘gesticht’ werd. Er zal al best een tijdje een min of meer omdijkt gebied hebben bestaan  dat al het nodige deed aan zijn waterstaat. Het handvest van 1288 is trouwens ook niet bewaard gebleven en kan niet vergeleken worden met bijvoorbeeld dat van de Alblasserwaard van 1277, waarin de hele structuur van zo’n waterschap werd geregeld. In dat van de Riederwaard staat niet meer dan vier artikelen (in het Alblasserwaardse handvest ook maar zes, maar daarin wordt veel meer geregeld door de heren van de ambachten en de heemraden) waarmee de graaf alleen maar beslist over wat er moet gebeuren als er een dijk doorbreekt, wie dat moeten repareren en wie daaraan mee moeten betalen. Meer niet. En dit vroegst bewaarde afschrift, in een 16e eeuwse versie van het middelnederlands, dateert pas uit 1592 (!).

riederwaard 1292
Bewaard gebleven oorkonde uit 1292 waarin zowel de Riederwaard als voor de eerste keer Ridderkerk in worden genoemd (OHZ IV nr. 2707)

Het eerste bewaard gebleven stuk waarin de Riederwaard zonder twijfel ter sprake komt dateert uit 1292. Hij is in echt middelnederlands gesteld in tegenstelling tot het late afschrift van het ‘handvest’. Het is toevallig ook de oorkonde waarin Ridderkerk voor het eerst genoemd wordt. De heemraden van de Riederwert beslissen, voor de baljuw van Zuid-Holland, dat iemand die zijn plicht tot dijkonderhoud in de waard ontloopt zijn land aan de ambachtsheer van Riederkerke zal kwijtraken. Er is dus een ambachtsheer in 1292, maar… dat was geen Van Riede. Tot dat adellijke huis in 1342 uitstierf behoorde de heerlijkheid aan de heren Van de Lecke die al vroeg in de 13e eeuw veel bezit hadden aan weerszijden van de Lek, in de westelijke Krimpener- en Alblasserwaard. En dus wat in de Riederwaard. De ambachtsheer van Ridderkerk in 1292 was Hendrik II van der Lecke (ca 1240-ca 1309) die het ambacht waarschijnlijk van zijn vader Hendrik I had geërfd.

Al het voorgaande zou erop kunnen wijzen dat de Riederwaard niet van oorsprong naar de Van Riedes is genoemd. In 1214 was er in ieder geval nog geen sprake van iemand uit die familie die in dit gebied een leen bezat. Als de Rederwerde dan niet naar hen genoemd is, wat betekent die naam dan wel? Misschien is deel ‘reder’ of ‘reden’ hier afkomstig van het zogenaamde ‘rijden’ van een waard, oftewel het langdurig onder water staan van zo’n polder. Maar dit is zuivere speculatie.

Wordt vervolgd

Geplaatst op

Wat was Riede en waar lag het? (6)

Als er getwijfeld kan worden aan de naamgeving van de Riederwaard, zoals in het vorige blog, is dat dan ook het geval bij de familie Van Riede? Je zou het wel zeggen. In het al meermalen genoemde artikel van Hoek in de Nederlandsche Leeuw staat een stamboompje van de Van Riedes afgedrukt (zie hierboven). Zoals bij middeleeuwse genealogiëen gebruikelijk is zijn de eerste generaties karig bedeeld met jaartallen. Ik heb eerder geschreven dat twee Van Riedes vroeg in de 13e eeuw genoemd worden, maar niemand weet hoe ze bij de latere generaties aansluiten. Ook Hoek sprak zich daar niet over uit, al zette hij Theodericus de Rithe van 1216 en Brun de Riethen/Riden van 1220-1243 onder elkaar zonder de verbindingsstreepjes die een familierelatie aanduiden, maar wel met de suggestie dat het vader en zoon waren. Hij noemde ‘Bruno’ ook  zonder meer ‘van Riede’, dus hij geloofde die connectie waarschijnlijk wel. De samenstellers van de genealogie Van Rij(e) op internet waren een stuk zekerder van hun zaak (of naïever…) en voegden zelfs tussenliggende anonieme Van Riedes toe als er te veel ruimte tussen de in de bronnen voorkomende leden van die familie zat.

Hoek reconstrueerde drie takken Van Riedes, maar zelfs bij die van de tweede helft van de 13e eeuw is niet duidelijk hoe die takken aan een enkele stamboom vastzaten. Dus de familierelatie is voor een flink deel gebaseerd op aannames. En dat roept de nodige vragen op. Zoals: zijn die eerste Van Riedes wel echte Van Riedes?

getuigen 1216
Het getuigenlijstje van de oorkonde van 5.12.1216 (OHZ I, nr. 370)

Theodericus de Rithe is in december 1216 getuige in een oorkonde van graaf Willem I, wanneer deze een schenking van gravin Aleid, weduwe van graaf Dirk VII, aan de abdij van Mariënweerd in de Betuwe bevestigt. Uit die acte is niets op te maken over Theodericus (de latijnse versie van Dirk) en wie hij was. Andere getuigen zijn (in deze volgorde) Dirk, heer van Voorne, Dirk Drossaard van Holland, Arnout van Rijswijk, Floris van Wo(e)rd(en), Jan van Putten, Dirk Bokel met als laatste Dirk van Rithe. Merkt u wat ik deed? Ik vertaalde alle, behalve de laatste achternaam, in modern Nederlands. Alle Dirken worden in het latijnse origineel als Theodericus geschreven. Arnout is dus Arnoldus, Floris is Florentius en Jan is Johannes. Voorne wordt als Voren geschreven, Rijswijk als Ryswic, Wo(e)rd(en) als Wordh, Putten als Pvtthen en Bokel als Bukel.

Drossaard, die eigenlijk Dirk van Teilingen heette, is natuurlijk geen achternaam, maar een niet onbelangrijke hoffunctie. Hij was een soort hofmeester oftewel hoofd van de huishouding. Daar moet u niet te gering over denken, want dat was geen erebaantje. Het was een zeer verantwoordelijke , functie; één die voornamelijk door adellijke personen werd uitgeoefend, liefst door familieleden van de vorst. Deze Dirk Drossaard wordt beschouwd als de voorvader van de heren van Brederode, die daarom lang hebben volgehouden dat ze familie van de graven van Holland waren. Net als de Van Teilingens trouwens.

Dat Voren Voorne is, Pvtthen Putten en Bukel Bokel mag veilig aangenomen worden. Welk Rijswijk hier bedoeld wordt is al wat minder duidelijk: er waren twee heerlijkheden Rijswijk. Één lag bij Den Haag en het andere in het land van Altena. De noordoostelijke Grote Waard dus. Van die heren daar horen we pas in de 14e eeuw, dus die vallen af. Er waren in de jaren ’20 van de 13e eeuw drie broers Van Rijswijk, Willem, Gelekin en Simon, die veel in de omgeving van de nog piepjonge graaf Floris IV te vinden waren. Zij hoorden bij het Rijswijk bij Den Haag. Het ziet er niet naar uit dat Arnoldus familie van hen was: hij lijkt alleen twee dochters gehad te hebben. Maar er was ook nog een Arnold van Teilingen (ook Arent of Arend genoemd) die zich Van Rijswijk noemde. Hij was waarschijnlijk een broer van Dirk Drossaard. Dat zal dan ook de vermelde Arnoldus geweest zijn.

Ook Florentius de Wordh is moeilijk te plaatsen. Is Wordh echt Woerden? Volgens de lijstjes van de heren van Woerden kan dat niet, want daar komt geen Floris in voor. Wat is het dan? Nu blijkt er een nakomeling van Dirk I, heer van Voorne, te zijn die Floris van Voorne, heer van de Hoge en Lage Woert genoemd wordt. Dat betekent dat Floris de broer is van Dirk II van Voorne die in het document als eerste van de getuigen wordt genoemd. Dirk was een belangrijk man was, vandaar dat hij op die eerste plaats stond. Hij was namelijk burggraaf van Zeeland, een soort plaatsvervanger van de graaf daar. U ziet dat het invoegen van mensen met een bepaalde achternaam in een familie in de 13e eeuw soms nogal riskant is. Ze kunnen zomaar de naam van een bezitting aangenomen hebben en dan moet je geluk hebben als je ze alsnog kunt plaatsen. En dat geldt ook voor de Van Riedes.

brun 1243
Brunone de Riden als getuige in de oorkonde van april 1243 (OHZ II, nr. 637).

Is ‘de Rithe’ echt hetzelfde als Van Riede? En geldt dat ook voor Brun de Riethen of de Riden? Is hij familie van Theodricus de Rithe, of is dat wishful thinking? De naam Brun (Bruno, Bruyn) komt niet veel voor in dit deel van de middeleeuwen. Dat wil zeggen: niet in Nederland. In Duitsland is hij veel gewoner in die tijd en ook al veel vroeger. Betekent dat dat hij een Duitser geweest kan zijn? Nou, dat zou een beetje al te radicaal zijn. Er is, ook hier, geen bewijs voor. Het is ook niet echt logisch dat hij dan als getuige bij typisch Hollandse handelingen wordt opgevoerd. Wat wel vreemd is dat die voornaam verder in de familie Van Riede nergens meer opduikt. Het was normaal bij de middeleeuwse adel (en niet alleen bij hen) dat er vernoemd werd naar opa’s en oma’s. Als Brun geen kinderen had kan zo’n naam natuurlijk verdwijnen, maar ook dat weten we niet. Het enige dat we weten is dat Brun in twee oorkonden voorkomen die over zaken in of vlakbij Dordrecht gaan. En dat Riede een aan Dordrecht grenzende bezitting was. Zoals gezegd: er is geen bewijs dat De Rithe, De Riethen en De Riden dezelfde achternaam zijn en dat ze op Riede slaan, al lijken ze op het eerste gezicht op elkaar.

Maar er zaten toch Van Riedes in de Riederwaard, hoor ik u vragen: dus die is toch naar die Van Riedes genoemd? En Ridderkerk was toch oorspronkelijk Riederkerk, ook vanwege die familie die de kerk daar had gesticht? Dat zou je inderdaad denken, vooral als je de populaire literatuur over die waard leest, zoals ik die in het vorige blog heb behandeld. Maar er zitten ook hier een paar addertjes onder het gras. Daar zal ik het in het volgende blog over hebben.

Wordt vervolgd

Geplaatst op

Wat was Riede en waar lag het? (5)

U zult wel gedacht hebben: wat blijft het volgende blog over Riede lang weg.  Tja. Ik had het eigenlijk al geschreven voor het vorige blog over de Dordtse mysteries ertussendoor kwam. Het probleem was dat bij het schrijven de twijfel toesloeg. Dat is geen ramp: het overkomt elke historicus (volgens mij…) regelmatig. Zeker als je je gaat verdiepen in oudere onderzoeken over je te behandelen onderwerp. En dat moest ik doen bij mijn onderzoek naar hoe oud de Riederwaard nou eigenlijk was. Ik schreef aan het eind van het vierde deel:

Ik zal in het volgende en laatste blog proberen uit te leggen dat die waard voor die tijd echt niet zo heette.

Dat bleek echter niet zo eenvoudig te zijn. Ik verkeerde in de veronderstelling dat die naam pas van na 1250 dateerde, evenals die van Ridderkerk. Uit deze manier van formuleren merkt u dat ik het daarmee mis had. Of niet? Ik raakte in verwarring en als u leest over wat ik tegenkwam, zult u begrijpen waarom. Ik heb toen het schrijven even uitgesteld en een collega historicus gevraagd om me te helpen met wat vertalingen uit het latijn. Dr. Eef Dijkhof was zo vriendelijk dat voor me toen, waarvoor ik hem hierbij nogmaals hartelijk wil bedanken.

Die vertalingen losten echter niet alles op. Ik ging ook twijfelen over de toekenning van enkele vroege figuren aan de familie Van Riede. Wezen hun achternamen daar wel echt op? En waarom en door wie zijn ze aan die familie toegevoegd? Zulke dingen dus. Ik heb dus even de tijd genomen om daar over na te denken en ik vertel u maar direct dat ik er nog niet uit ben en me wat minder zeker voel over mijn aannames over waar Riede nou echt lag en of de Riederwaard echt naar hen is genoemd. Ik heb daarom besloten u een kijkje te geven in het onderzoeksproces dat achter die aannames verscholen ligt. Misschien kom ik al schrijvend en, wie weet, via aanvullingen of interpretaties van u, mijn lezers, tot een paar wat steviger conclusies dan die ik tot nu toe heb getrokken. Ik neem u daarom mee naar teksten die de Riederwaard (en Ridderkerk) tot onderwerp hebben en laat u kennis maken met wat er in het (nabije) verleden over die regio is geschreven.

Daar waren in de eerste plaats de diverse door-elkaar-halingen van verkeerd begrepen feiten. Zo kwam ik nogal eens tegen dat de Riederwaard (of Ridderkerk) al door Hertog Hendrik IV van Brabant genoemd wordt, maar dan als Riede. Er is inderdaad een Hendrik IV van Brabant geweest maar die was zwakzinnig en heeft maar een jaar of vijf moeizaam geregeerd voor hij in 1267 op zijn moeders advies aftrad. Hier wordt Rooms koning Hendrik IV verward met de Brabantse hertog Hendrik I. De koning kennen we van het falsum van 1064 waarin Riede voorkwam (dus niet de waard en zeker niet het dorp Ridderkerk), maar dat ik in het vorige blog naar de zuidoever van de Merwede heb verplaatst. De Brabantse hertog, die we als vriend van graaf Willem I al zijn tegengekomen, kreeg inderdaad nog met de waard te maken. Intussen lees je overal die verwarrende informatie op internet, zelfs op websites van historische verenigingen.

acte 1214
Detail van de acte van 5.11.1214 (OHZ I, nr. 347).

Je komt echter nergens in de literatuur te weten wat die hertog nou eigenlijk te doen had met de Riederwaard. Hetgeen natuurlijk vreemd is, want het staat in het Oorkondenboek van Holland en Zeeland. Het document is daarin echter niet gemakkelijk terug te vinden. Als je op Riederwaard zoekt in de internetversie van het OHZ kom je het niet tegen. Omdat je, als het over heren van ambachtsheerlijkheden gaat, moet je altijd de leenregisters, indien bewaard, over het te bestuderen gebied raadplegen. En dat kan voor de Riederwaard. Dan kom je te weten dat een leen dat Rederwerde heet wordt genoemd in een overeenkomst uit 1214 tussen hertog Hendrik I van Brabant en graaf Willem I van Holland over het toekomstige huwelijk van hun kinderen. Dat waren respectievelijk Machteld van Brabant en Floris IV van Holland. Zij was toen ongeveer 14 jaar en hij 4. De opbrengst van Rederwerde, het hof te Haarlem en Aarlanderveen, bij elkaar 500 ponden Hollands geld, was bestemd voor haar jaargeld als ze zouden trouwen. Dat zou uiteindelijk pas in 1224 gebeuren.

Of Rederwerde de Riederwaard was is hier niet uit op te maken. Misschien is het gewoon de naam van een heerlijkheid ergens anders. Dat het lemma niet in de index voorkomt als zodanig voorkomt is namelijk wel tekenend. Het kan natuurlijk betekenen dat er een fout gemaakt is, maar het is waarschijnlijker dat Koch, de redacteur van het eerste deel van het OHZ, het leengoed niet zag als identiek met de ons bekende Riederwaard. De andere lenen waaruit Machteld opbrengsten uit zou ontvangen lagen in (het toenmalige) Noord-Holland en niet in Zuid-Holland, maar misschien is dat nog niet genoeg bewijs.

inv nr 2 GvH
Archief Graven van Holland – Inventarisnr 2 (Den Haag 1981).

In het repertorium (lijst) van de grafelijke lenen in de Riederwaard door Hoek wordt deze acte dus genoemd, maar ook hier staat alleen een verwijzing naar het grafelijk archief, niet naar de grafelijke leenkamer waar dit bezit in genoemd zou moeten zijn. Intussen wordt het leen in de inventaris van het grafelijk archief wel als de Riederwaard geïnterpreteerd. Er zijn echter totaal geen aanwijzingen dat het om de waard ten noorden van de Waal ging. Het bedoelde gebied was in ieder geval grafelijk bezit, want anders had Willem niet over de inkomsten eruit kunnen beschikken.

Uit latere bronnen zal blijken dat hier ook de heren van Putten, van Altena en van de Lecke gegoed waren, allen edelen die rond 1100-1150 al belangrijks waren in Holland. Dus het is nogal onwaarschijnlijk dat de graaf in 1214 nog over het leengoed van deze heren, die hij te vriend moest houden, kon beschikken. Oorspronkelijk, in de 11e eeuw, zal het gebied, zoals alle te ontginnen wildernis, grafelijk bezit geweest zijn, maar al snel werden grotere eenheden in kleinere ambachten onderverdeeld en in leen uitgegeven. Mijn idee is dat het goed Rederwerde niet een hele waard was, maar gewoon een dorp met omgeving, een poldertje misschien. Dat was namelijk ook de status van het andere leen waar Machteld de opbrengst van ontvang: Aarlanderveen. Dat was een veenontginning, een ambacht in het Rijnland, dat tegenwoordig onderdeel is van Alphen aan den Rijn. Er zijn genoeg heerlijkheden met –waard als achtervoeging in Holland, Zeeland en Utrecht om dat geen uitzondering te laten zijn.

U begrijpt dat ik denk dat Rederwerde niet zondermeer gelijkgesteld kan worden met de Riederwaard. Het is namelijk twijfelachtig of de graaf over de opbrengst van de waard was geheel kon beschikken. Het is ook waarschijnlijk dat de heerlijkheid van die naam niet in Zuid-Holland maar in het toenmalige Noord-Holland, oftewel het Rijnland, Kennemerland, Amstelland of Waterland lag. Ik zal in een volgend blog laten zien dat andere adellijke heren in de Riederwaard al vroeg hun lenen daar hadden en het de graaf kwalijk genomen zouden hebben als hij de opbrengst daarvan aan zijn toekomstige schoondochter had gegeven.

Wordt vervolgd

Geplaatst op

Wat was Riede en waar lag het? (4)

De vraag is nu natuurlijk wel welk bewijs er is voor het localiseren van het ambacht Riede ten oosten van Dordrecht en niet in de Riederwaard. Ik zeg het maar eerlijk: niet veel. Er is bijvoorbeeld nergens een vermelding van een heer van Riede, dus je kunt er zelfs niet zeker van zijn dat ze het bewuste stuk land van iemand in leen hadden. Hoek zegt in zijn artikel dat de Van Riedes, als ze heren in Barendrecht en Pendrecht worden in de tweede helft van de 13e eeuw, duidelijk al een ‘versteende’ achternaam hadden. Dat houdt in dat ze hun naam niet meer veranderden naar die van de nieuwe heerlijkheden, zoals eerdere nieuwe heren deden. Daarom vermoedt hij dat ze al een flinke tijd over de heerlijkheid Riede regeerden voor ze, als leenmannen van de heren van Altena (die daar bezit hadden), in de Riederwaard terecht kwamen. Hij zocht die basis in de buurt van Werkendam. Misschien was, volgens hem, de naam Riede wel de oorspronkelijke naam van het plaatsje. Toen de dam even voor 1230 werd aangelegd, veranderde dus de naam. Ik kom daar nog op terug.

Eerst even de minst verdachte bewijzen voor Riede naast Dordrecht. Het zijn er vijf.

riedijk
Plattegrond Voorstraat-Riedijk (Google Maps)

1   Aan het noordoostelijke eind van de Dordtse Voorstraat gaat die straat over in de Riedijk. Er zijn nogal wat mensen die denken dat die naam afgeleid is van Rietdijk, waarbij de ‘t’ in het spraakgebruik verzacht is tot een ‘d’. Toch heet die dijk al heel lang zo. In de Dordtse stadsrekening van 1286-87 komt al ene Gilles van den Riedyke voor. De dijk maakt een scherpe bocht naar het oosten en liep in het verleden, dus voor 1421, langs de zuidoever van de Merwede richting Werkendam. Achtereenvolgens kwam hij door de ambachten Merwede, Crayenstein, Langambacht, Kortambacht, Houweningen en Werkendam, waar hij aansluit op de al genoemde dam. Dergelijke dijken werden meestal genoemd naar de plaats waar ze naar toe leiden. Dus als hij Riedijk heet, kan dat slaan op de dijk die je neemt als je vanuit de stad naar Riede gaat.

2   De oudste personen die Van Riede worden genoemd komen voor in oorkonden die in Dordrecht zijn opgesteld of die over zaken in de nabijheid van Dordrecht plaats vinden. De vroegst genoemde is Theodericus de Rithe die in 1216 in Dordrecht als getuige voor gravin-weduwe Aleid van Kleef (die we al eerder zijn tegengekomen) fungeert. Hij wordt in de genealogische literatuur ook dijkgraaf van de Grote Waard genoemd, maar dat kan niet kloppen want dijkgraven komen pas in de 14e eeuw voor. De Grote Waard werd trouwens pas na 1230 zo genoemd, toen er een aantal dammen waren aangelegd die het gebied aaneen sloten.

brun de riethen
Detail uit het zwaar beschadigde ‘stadsrecht’ van 1220. Er staat duidelijk ‘Brun de Riethen’. Het blijft natuurlijk de vraag of Riethen hetzelfde is als Riede.

3   Even later is er Brun de Riethen (ook Riden) die notabene als getuige wordt genoemd onderaan het ‘stadsrecht’ van 1220. Hij wordt ook nog in 1243 als getuige in een oorkonde van Nicolaes van Putten genoemd als die de rechten van Almsvoet regelt met het kapittel van St Pieter te Utrecht. U ziet wel dat we heel wat bekende zaken tegenkomen waar vroege Van Riedes in figureren. Ze waren in ieder geval belangrijk genoeg om in gravelijke en hoogadellijke oorkonden te getuigen. Samen met Brun wordt trouwens Daniël van de Merwede in 1243 genoemd. Volgens Lenselink is dit de eerste keer dan een Van de Merwede in de nog bewaard gebleven bronnen voorkomt. Dat zou kunnen betekenen dat Riede dan inmiddels Merwede heet, want het is redelijk duidelijk dat hij naar een heerlijkheid is genoemd. Maar wat is er dan met Riede gebeurd?

crayenstein
Gefantaseerde weergave van het in 1563-64 afgebroken kasteel Crayenstein (aquarel uit de 18e of 19e eeuw).

4   Even daarna, in 1275 en 1277, wordt ene Zigerus (Zeger) de Riede of Ryde vermeld in oorkonden waarin hij een van de mensen is die dicht betrokken zijn bij de inhoud van die documenten. In de vroegste wordt hij provisor van de Grote Waard genoemd (dat was de voorloper van de latere dijkgraaf) en in de latere is hij één van de gegoeden in de Alblasserwaard als dat waterschap zijn eerste keur krijgt. Hij is daar leenman van een stuk van Oversliedrecht aan de noordoever van de Merwede. Tegelijk was hij zelf heer van Crayenstein, het ambacht dat tussen Riede/Merwede en het Langambacht van Sliedrecht aan de zuidelijke Merwedeoever ligt (zie de kaart bovenaan dit blog). Volgens de overlevering is hij ook degene die het kasteel Crayenstein daar omstreeks 1250 heeft gebouwd.

5   Rond 1286 is er Antonis van Riede heer van het Kortambacht van Sliedrecht, tussen het Langambacht en Houweningen in. Zijn zoon en kleinzoon zijn dat ook. De laatste komt nog in 1390 in de leenregisters van Altena voor. Antonis was in 1290 ook heer van Pendrecht in de Riederwaard, evenals zijn zoon Herbaren en zijn kleinzoon die ook Herbaren heette. Beide laatsten waren ook heren van Werkendam als leenmannen van Altena.

Als u dan ook nog weet dat het Langambacht van Sliedrecht tenminste van ca 1300 tot 1421 in handen was van een tak van de familie Van de Merwede, dan kan er ondanks al deze circumstantial evidence toch wel voorzichtig geconcludeerd worden dat de zuidelijke oever van de Merwede sinds ca 1200, maar waarschijnlijk al vroeger, geheel in handen was van de Van Riedes. Het gebied over een lengte van circa 18 km werd op den duur opgedeeld in kleinere stukken, zes of zeven, waarbij de oostelijke twee of drie onder de heren Van Altena vielen en de westelijk onder de heren van Voorne, en hun leenmannen de heren Van Putten. Dat ze zowel betrokken waren bij de stad Dordrecht als bij grafelijke politiek, plus dat ze hoge functies in de Grote Waard vervulden, duidt aan dat ze belangrijke edelen waren. Ook in de 14e eeuw zijn Van Riedes nog dijkgraaf daar geweest en de Van de Merwedes hebben het zelfs tot baljuw (vertegenwoordiger van de graaf in een deel van het graafschap) van Zuid-Holland geschopt.

Kort voor 1243 kan het oorspronkelijke westelijke Riede de naam Merwede hebben gekregen en wie weet bestond er ergens rond de Werkendam een oostelijk Riede, van waaruit een tak ook naar de Riederwaard verhuisde. Of ze daar hun naam aan gaven is onbekend, maar niet onwaarschijnlijk. Dat zal dan echt niet veel later dan 1260 geweest zijn, toen Dirk van Riede Barendrecht moest gaan inpolderen en er een kerk zou gaan stichten (of heroprichten). Ik zal in het volgende en laatste blog proberen uit te leggen dat die waard voor die tijd echt niet zo heette.

Wordt vervolgd

Geplaatst op

Wat was Riede en waar lag het? (3)

We moeten het nu over Riede en de Van Riedes hebben. Ik heb al gewezen op het artikel van Hoek in de Nederlandsche Leeuw in 1969. Dat gaat niet over de Van Riedes maar ze komen er wel in voor. Zoals het een goed genealoog betaamt is Hoek van (hopelijk) betrouwbare bronnen uitgegaan, die hij ook netjes in de voetnoten vermeldde. Dat wil echter niet zeggen dat hij de eerste of enige was die de Van Riedes genealogisch heeft nagezocht. Er is  zelfs een hele website aan een familie Van Rij(e) gewijd die probeert te bewijzen dat ze van de Van Riedes afstammen.

website wapen van rij
Versie van het Van Riede-wapen op de Van Rij website. Een door die familie op dubieuze gronden geüsurpeerd familiewapen.

Niet alleen dat, maar ze voeren ook het volledige wapen van de adellijke familie. Als heraldicus en historicus kan ik dat, zonder grondig bewijs, niet goedkeuren, dan weet u dat maar vast. De stamboom op de website gaat bovendien terug op die in Balen en Van Leeuwen en dat is ook al geen goed teken. Zeker niet als je, zoals hier gebeurt, allerlei tussenliggende generaties gaat verzinnen om de diverse daarin genoemde personen met elkaar te kunnen verbinden. Latere generaties genealogen hebben daar verder naar hartenlust allerlei families die vergelijkbare namen hebben aan vast geknoopt. Op Genealogieonline is daarvan zeer veel te vinden. Het is meestal duidelijk dat ze het artikel van Hoek niet hebben gelezen. Ik voel het echter niet als mijn taak om die stambomen te corrigeren; daar gaat dit blog niet over.

Wat wel behandeld moet worden is de in die stambomen terugkerende bewering dat de oudst bekende Van Riede ene Adelhelmus is, die al in 1105 voor zou komen.

genealogieonline
De ‘oudste’ Van Riede op Genealogieonline.

Om dit direct maar te ontzenuwen: dat is onzin. Als ik 1105 lees denk ik aan een nog steeds bestaande en volkomen betrouwbare oorkonde in het Utrechtse Archief. Die gaat over een uitspraak van bisschop Burchard van Utrecht (bisschop 1100-1112) over de kerk van Houweningen aan de Merwede (u bent het dorp al tegengekomen in het blog over de straatnamen in het Land van Valk) die, zoals de Sliedrechtse pastoor bepleitte, onder die van Sliedrecht hoorde en dus niet zelfstandig was. De pastoor had naast een groep parochianen, vrije mannen, een heel stel collega-pastoors uit de buurt naar Utrecht meegenomen om zijn gelijk te bewijzen. Die worden ook allemaal als getuigen in dat stuk genoemd (zie bovenaan het blog voor het origineel):

presbyteri parochiani: Hugo de Papendreht, Sigfridus de Duplamunde, Franco de Herradeskerke, Engelfridus de Almifuthe, Gisebertus de Wolfgersdiken, Euerwocrus de Fornhe, Rauengerus de Herdingfelde, Adelhelmus de Riede.

Oftewel:

parochiepriesters: Hugo van Papendrecht, Sigfried van Dubbelmonde, Frank van Herradeskerke, Engelfried van Almsvoet, Gisebert van Wolfgersdijk, Everwerk van Voorne, Ravenger van Hardingsveld, Adelhelm van Riede.

Het is duidelijk dat de pastoors genoemd zijn met hun voornaam en de plaats waar ze ‘staan’. Adelhelm is dus pastoor van Riede en niet de toenmalige heer van die plaats of heerlijkheid. Hij kan dus ook niet als de stamvader van de Van Riedes worden beschouwd, zoals veel stambomen doen. Het betekent wel dat er in 1105 al een parochie Riede bestaat. De vraag is alleen: waar lag die dan? Het is logisch dat de Sliedrechtse pastoor een groep collega’s heeft meegenomen die hij kende en die wisten van zijn claim en het daar ook mee eens waren. Het is duidelijk dat sommige ervan buren zijn van Sliedrecht, dat toen nog aan de zuidelijke oever van de Merwede lag. Papendrecht en Hardingsveld lagen aan de overkant, Almsvoet sloot in het zuiden aan bij Sliedrecht en Herradeskerke lag daar niet ver vandaan aan de andere kant van de Alm. Dubbelmonde lag over de Maas tegenover Almsvoet. Voorne lag een stuk verder weg, maar als we weten dat dit deel van de Grote Waard, en zeker dat langs de Merwede aan beide zijden, een leen van Voorne was, is dat niet zo heel vreemd. Everwerk was als het ware de pastoor van de hoofdheerlijkheid van de heren van Voorne.

Uitsnede uit een 17e eeuwse kaart van Zeeland. Het eiland wordt nog geen Wolphaartsdijk genoemd. De plaats van die naam heet nog Oostkerk.

Wel vreemd is Wolfgersdijk. Het is natuurlijk heel verleidelijk hier een vroege vorm van de naam voor de gemeente op Zuid-Beveland die nu Wolphaartsdijk heet in te zien. Zelf doen ze dat daar ook.

Voor Wolphaartsdijk binnen Zuid-Beveland werd getrokken was het een eiland. Op zijn beurt bestond dat eiland echter voor 1134, zegt men, uit drie kleinere eilandjes. Volgens de geschiedenis van Oud-Sabbinge zou er al in de 11e eeuw één eilandje zijn omdijkt door ene Wulfard en Wolfaartsdijk zijn gaan heten. Het enige bewijs daarvoor is dus die vermelding van pastoor Gisebert van Wolfgersdijk in 1105. De naam Wolfaersdike komt echter pas aan het eind van de 13e eeuw voor het eerst voor in de Rijmkroniek van Melis Stoke als hij de St Aagtenvloed van 1288 in Zeeland beschrijft. In de bronnen van het Oorkondenboek van Holland en Zeeland komt Wolfersdiick pas na 1291 voor.

Het oudste eilandje met de vroegste nederzetting, Sabbinge, wordt pas voor het eerst vermeld in 1203-1208 en kort daarvoor moet de oudste kerk van Sabbinge gebouwd zijn. Hoe men dat weet, blijft echter onduidelijk. Dat zou wel betekenen dat er in 1105 nog geen pastoor geweest kan zijn en dat Wolfaartsdijk waarschijnlijk nog niet onder die naam bestond. De bedijking van 1134 is ook maar aangenomen, omdat er toen grote overstromingen waren geweest, die ook Holland hadden getroffen, waarna in Zeeland grootschalige bedijkingen op gang kwamen. Kortom het is niet waarschijnlijk dat de parochie Wolfgersdiken uit 1105 in Zeeland lag.

Waar hij dan wel lag is natuurlijk niet meer na te gaan, maar persoonlijk denk ik dat het óf in de latere Alblasserwaard (pas na 1277 zo genoemd en bedijkt) of in de latere Grote Waard (na 1230 volledig bedijkt en dan pas echt een grote waard) lag. Datzelfde geldt voor Riede. Maar ik hoop te kunnen aantonen dat Riede wel degelijk ten zuiden van de Merwede lag.

riede 1064
Het woord ‘riede’ uitgelicht in de beschrijving van een deel van de route in het falsum van 1064.

We zijn Riede namelijk al eerder tegengekomen in dit blog. Het komt voor in de route door de  rivieren rondom de Zwijndrechtse Waard en over de Merwede in het falsum van 1064. Letterlijk staat er:

…van het einde der rivier Alblas tot de Merwede, vandaar tot Menkenesdrecht de helft van het gehele land, met alle ambachten, voorts van Riede langs de Merwede tot Sliedrecht…

reconstructie riede 1reconstructie riede 2Eerder heb ik dat, in navolging van andere historici en geografen, geïnterpreteerd als een  route van de monding van de Alblas in wat toen de Merwede was (nu de Noord), naar de omgeving van Papendrecht, waar ik Menkenesdrecht vermoedde, en dan weer terug naar de Riederwaard (ten noorden van de Waal) en dan weer over diezelfde Merwede/Noord route naar Sliedrecht aan de zuidkant van de Merwede. Eigenlijk is dat onlogisch. Waarom zou je op die korte route – Alblasserdam-Papendrecht-Ridderkerk-Sliedrecht –  zo’n lus terug maken. Het is veel logischer als Riede ergens tussen Papendrecht en Sliedrecht lag. En dat zou dan alleen maar de latere, sinds het midden van de 13e eeuw (anderhalve eeuw later) bekende, heerlijkheid Merwede kunnen zijn.

Wordt vervolgd

Geplaatst op

Wat was Riede en waar lag het? (2)

Ik moet, voor we ons gaan bezighouden met de Van Riedes en Riede zelf, eerst even wat over de familiewapens van de betrokken families zeggen. Dit wordt dus een tamelijk technisch-heraldisch blog.

zegel bosch barensteel
Schepenzegel uit Den Bosch met drie molenijzers en een barensteel als teken van de oudste zoon.

Om alle misverstanden uit de weg te helpen: de overeenkomst tussen de wapens Van Riede en Van de Merwede duidt op een familierelatie. Geen ‘misschien’ of ‘waarschijnlijk’, maar zeker! De heraldiek bevat technieken om de jongere takken van een familie die (in de middeleeuwen) een eigen huishouden en heerlijkheid gingen beheren van een variatie op het hoofdwapen te voorzien. Dat noemt men het ‘breken’ van een wapen en het resultaat heet ‘breuk’. Er zijn diverse manieren om dat te doen. De in Nederland meest voorkomende manieren zijn het toevoegen van een kleine heraldische figuur en het veranderen van één of meer kleuren in het wapen. De eerste zie je in de middeleeuwen nogal eens toegepast worden bij belangrijke stedelijke families.

zegel den bosch ster
Schepenzegel uit Den Bosch met een wapen waarin een hartschild met een dubbele adelaar en een sterretje als breuk.

Daar hebben we meestal alleen maar zegels van en daarop zie je geen kleur, dus het zou kunnen wezen dat ze de kleurwijziging ook toepasten. Alleen zijn dergelijke families dikwijls al aan het eind van de 15e eeuw uitgestorven en hebben we dikwijls geen gekleurde  afbeeldingen van hun wapens. Het breken wordt trouwens na de middeleeuwen meestal verwaarloosd en diverse takken van een familie blijven dan, zeker in Nederland, hetzelfde wapen voeren.

De kleurwijzigingsmethode vindt men zeker veel bij welgeboren of adellijke families. De Van de Merwedes zijn bijvoorbeeld op den duur takken gaan vormen met achternamen die genomen zijn van hun geërfde heerlijkheden. Zo kreeg je een tak  die zich Van Clootwijk ging noemen naar een ambacht bij Almkerk. Het gekke is alleen dat ze niet het wapen Van de  Merwede aanpasten, maar het wapen Van Riede in omgekeerde kleuren gingen voeren: dus rood op goud. Een eerdere afsplitsing voerde de rode stukken op zilver. Ik kom daar nog op terug. Op hun beurt erfde een zoon van een Van Clootwijk de heerlijkheid Muilwijk bij Dussen-Muilkerk en ging zich ook zo noemen. Vreemd genoeg hielden ze wel hun Clootwijk wapen, al heeft een Mathijs van Clootwijk in de 17e eeuw het volledige wapen Van de Merwede aangenomen toen de hoofdtak uitstierf. Hetgeen mijn uitspraak over het verdwijnen van breuken aardig illustreert.

Een tak die in de 13e eeuw het ambacht Tolloysen ten zuidoosten van Dordrecht erfde kleurde het wapenschild van Merwede zwart en de dwarsbalk en bezanten zilver, wat ze ‘penningen’ maakte. Die tak stierf waarschijnlijk rond 1400 uit en natuurlijk verdronk het ambacht in 1421. Dat wapen verdween dus  al snel, terwijl dat van Clootwijk tot ca 1650 bestond en dat van Muilwijk nog gebruikt schijnt te worden. Er zijn tenminste mensen die het wapen voeren en die zeggen dat ze van de middeleeuwse Van Muilwijks afstammen. Ik heb daar niet echt onderzoek naar gedaan, maar ik zou dat niet snel aannemen zonder dat ik daar een kloppend bewijs van heb gezien.

Het wapen met een balk en 15 (of een ander aantal) koeken, bezanten, penningen en bollen (allemaal namen voor verschillend gekleurde rondjes in de heraldiek) lijkt geen ongewoon gebruik. Net als een dwarsbalk vergezeld van kleine rechthoekjes, blokjes genoemd in de wapenkunde. De Van Wendelnesses, heren van Puttershoek en andere ambachten, vooral ten zuiden van de Maas, voerden al zo’n wapen voor 1300, dus tegelijk met de Van de Merwedes en Van Riedes. Zij voerden een zilver schild met een rode dwarsbalk en blokjes. In de 14e eeuw zie je dan in Dordrecht de bekende familie Oem bijna hetzelfde wapen voeren, maar dan de rode balk vergezeld van groene blokjes. Uit hen stamt de familie Van Nederveen (naar het ambacht bij Waspik in Brabant, dus ten zuiden van de Maas) die de blokjes in zwart toepaste. Een dwarsbalk met meerdere kleine voorwerpen erboven en eronder lijkt dus een al heel oud streekwapen in de Grote Waard te zijn. We kunnen daar zelfs uit opmaken dat beide groepen ergens met elkaar verwant moeten zijn. Hoe, is echter waarschijnlijk niet meer na te gaan.

In de late middeleeuwen was het eerste aannemen van wapens inmiddels ook al meer dan 300 jaar geleden. De families wisten dikwijls zelf al niet meer hoe ze eraan gekomen waren. Net als bij het verzinnen van een mooie ontstaansgeschiedenis bij steden, verzon men dus in die tijd al indrukwekkende afstammingen voor eigenlijk tamelijk gewone families of mooie legenden over het ontstaan van het familiewapen. Het gebeurde zelfs dat burgers adellijke familiewapens stalen, soms van uitgestorven families (maar niet altijd), en die gebruikten voor hun bepaald niet adellijke, maar wel rijke geslachten. Jacob Colijn (1614-1686) heeft er in de 17e eeuw nog een mooie handel van gemaakt in het Amsterdam van de plotseling superrijk wordende kooplui van de VOC. Hij gaf ze ook net zo makkelijk een vervalste genealogie, waarin de eenvoudige Hollandse handelaars ineens van (soms buitenlandse) adel bleken af te stammen. Zegelden ze in de 16e eeuw nog met eenvoudige huismerken, in de 17e eeuw waren het sjieke adelswapens geworden.

De al genoemde historieschrijvers, en niet alleen de Dordtse, namen die wapens gewoon op in hun lijsten van voor de stad belangrijke families. Zoöok bij Balen. In de beschrijving van het wapen Van der Merwede staan de balken en ‘bizans’, zoals ze de bezanten toen noemden, vlak bij het verhaal over het ontstaan van dat wapen. Ik citeer (zie bovenaan het blog):

Daniel van der Merwede, Heere ter Merwede, die met Boudewijn van Vlaanderen trok na Jerusalem, en was met hem in ’t innemen van Bizantio, of Constantinopolen, Anno 1204, en verrijkte daar van zijn Wapen met vijftien Bizans, oft Bollen van Goud…

Er wordt hier dus gesuggereerd dat het oorspronkelijke wapen alleen een zilveren dwarsbalk op een rood schild was. Oftewel een variatie van het wapen van Dordrecht dat een zilveren paal op rood vertoont. Een verdere suggestie is dan ook dat de Van de Merwedes iets te maken hadden met het ontstaan van Dordrecht en hun wapen aan de stad hadden gegeven, met een kleine wijziging dus. Anderen zagen meer in een herkomst uit de hertogen van Neder-Lotharingen, die volgens de historieschrijvers eveneens een rood schild met een zilveren dwarsbalk hadden gevoerd.

Er zijn diverse historische problemen met deze ‘wapenlegende’, zoals die onder heraldici heten. Het is bijvoorbeeld niet bekend of er Noord-Nederlanders in de legers van de vierde kruistocht (1202-1204) aanwezig waren. In de bronnen worden ze niet genoemd, terwijl dat wel het geval was bij de derde kruistocht (1189-1191). Dus of die Daniël erbij was is niet bekend. We hebben al gezien dat de eerste Van de Merwede pas in  1243 genoemd werd. Deze Daniël kan, volgens Lenselink, een gelijknamige vader gehad hebben, maar die moet dan rond 1190-1200 geboren zijn. Dat is te laat om in 1202 naar Palestina af te kunnen reizen.

zegel daniel iv
Reconstructie naar en afbeelding van het zegel van Daniël IV van de Merwede, CSN 1086.

We kennen het wapen van de Van de Merwedes pas van een zegel uit 1293. Stel dat het toen al zo’n halve eeuw of wat langer bestond dan is dat nog veel te laat voor een toevoeging van bezanten in 1204. Overigens stond het aantal bezanten nog niet vast; het schommelde tussen 10 en 19 stuks. Pas halverwege de 14e eeuw werd het 15 en dat bleef daarna zo.

gelre brabant
Blad Brabant in het wapenboek Gelre. Naast het wapen van de hertog, ca 1370, staat de rood-wit-rode banier van Lotharingen.

Het gegeven dat een familiewapen op dat van een andere familie lijkt is in de middeleeuwen niets bijzonders. Communicatiemogelijkheden waren nog primitief en het zat erin dat een persoon die in Duitsland een zeer eenvoudig wapen aannam hetzelfde wapen kon hebben als iemand in Engeland of Frankrijk. Of in Vlaanderen of Holland. Als ze elkaar eens op een toernooi of een kruistocht tegenkwamen, kon men het alsnog, in goed overleg, wijzigen. Dat het oude wapen van Lotharingen dat gevaar liep was dus te verwachten. Bovendien hebben de hertogen van Brabant, als opvolgers van de hertogen van Neder-Lotharingen, dat rode schild met de zilveren dwarsbalk nog gevoerd naast de gouden Brabantse leeuw op zwart.

Wordt vervolgd

Geplaatst op

De Dordtse Waard (2)

Eerst behandel ik de plaatsen die echt in de Dordtse Waard lagen:

 

 

Crayensteynstraat

Crayensteyn was één van de drie ambachten waaruit het oorspronkelijke Sliedrecht aan de zuidoever van de Merwede bestond en wel het meest westelijke. Het grensde in het westen aan het ambacht van de Merwede en in het oosten aan het middelste ambacht van Sliedrecht, Langambacht. Oorspronkelijk waren waarschijnlijk alle ambachten langs de  zuidoever van de Merwede bezit van de heren van Riede. Crayensteyn was in het midden van de 13e eeuw nog van Zeger van Riede, die er msschien het gelijknamige kasteel bouwde. Later, in de 14e eeuw, blijken al die ambachten lenen van Voorne en in handen van de Van de Merwedes, een jongere tak van de Van Riedes. Het lag tegenover wat nu het westelijk einde van Sliedrecht is.

 

 

Houweningestraat

In 1105 heette dit dorp Hougninke, in 1168 Houninge en in 1189 Howeninge om in 1266 als Houninghen bekend te staan. Tegenwoordig wordt het als Houweningen, met een eind-n,  geschreven. Het was in 1100 een aan Sliedrecht onderhorig ambacht waarin een dorp lag dat Boiteskerke heette. Boite was waarschijnlijk de heer die zijn naam had gegeven aan de door hem gestichtte kapel, die een dochterkerk van de Sliedrechtse kerk was. Het lag ten oosten van het Kortambacht van Sliedrecht en grensde aan de andere kant aan Werkendam. Het lag tegenover Giessendam.

 

 

Erkentrudenstraat

Dit is een foute naam. Het dorp heette Erkentrudenkerke, dus de straat had Erkentrudenkerkestraat moeten heten. Misschien vond men dat een beetje te lang. Het was het kerkdorp in het ambacht Tolloysen en dat was een ambacht dat ik handen was van een jongere tak van de Van de Merwedes. Erkentrudenkerke lag ongeveer op de plaats van het huidige centrum van Dubbeldam en grensde aan de Dubbel. Het werd in 1240 voor het eerst genoemd.

 

 

Toloysenstraat

Tolloysen of Tolloysen (met 2 l’s) wordt in de jaren ’80 van de 13e eeuw voor het eerst genoemd als achternaam van Jan van Tolloysen, de heer van het ambacht uit het huis van de Merwede. Tolloysen was dus geen dorp, maar een ambacht. Het was een parochie van het kapittel van St. Jan, ook in Utrecht. De tienden werden in de late 13e eeuw gepacht door een paar rijke broers uit Dordrecht, Giso en Willem Dukinc.

 

 

Almsvoetstraat

Almsvoet was een dorp aan de Alm, een smallere veenrivier,  waar die uitkwam in de Maas. De Alm vormde de grens tussen de Dordtse Waard en de Herrades- of Heer Aarnoutswaard. Het is niet duidelijk of het ook de naam van de heerlijkheid was. De naam, Almesfote, komt al in 1215 voor en in 1227 heet het Almesfute. Weer wat later, in de jaren 40, was het Almesvote of Almesvute. In deze periode was er ook een tol gevestigd, die de scheepvaart in de Maas in de gaten hield. Of die na het afdammen van de Maas bij Maasdam rond 1280 nog belangrijk was is de vraag. De parochie was in handen van het kapittel van St. Pieter in Utrecht en de tienden daar werden gepacht door de heren van Putten. In 1297 is er een riddermatig persoon die zich Jan van Almsvoet noemt, maar het is niet duidelijk of hij heer van een ambacht was.

 

 

 

Eemkerkstraat

Eemkerk was een dorp, ambacht en parochie in het uiterste zuidwesten van de Dordtse Waard. Het lag aan het riviertje de Eem, die in de Alm uitkwam. Het dorp lag waarschijnlijk op die plaats. Het komt in 1259 voor  als Emekerke. De ambachtsheer in 1275 is Gijsbert, gezegd Bot, van der Eme. De familie Bot van der Eem was in de 13e en 14e eeuw niet onbelangrijk in de Grote Waard, maar stierf tegen 1370 in mannelijke lijn uit. In deze parochie lag het klooster Eemsteyn.

 

 

 

Eemsteynplein en Eemsteynstraat

Het klooster Eemsteyn was een stichting uit ongeveer 1380 van de Broeders des Gemenen Levens, de door Geert Grote van Deventer gestichte hervormingsbeweging, die ook wel de Moderne Devotie genoemd wordt. Het was met het klooster Windesheim bij Zwolle en kloosters bij Hoorn en Arnhem één van de eerste vier kloosters van die orde. De stichter was een Dordtse burger, Reinout Minnebode, een bekende van Geert Grote. In 1395 werd het door de paus bevestigd als horende bij de Orde van Windesheim. Het verdronk in de St. Elisabethsvloed, maar werd weer opgebouwd in de Zwijndrechtse Waard. Ook daar heette het Eemsteyn. In juni 1572, even voor de bekende Statenvergadering van 19-23 juli in Dordrecht, werd het klooster door Watergeuzen op hun bekende verdraagzame manier in brand gestoken. Het werd niet meer opgebouwd.

 

 

 

(Wordt vervolgd)