Corona en het boek

We zijn het er allemaal wel over eens dat het corona-virus de maatschappij flink ontwricht, maar dat dat wel noodzakelijk is. Het jammere is dan natuurlijk wel dat veel dingen niet meer kunnen waar je van tevoren op gerekend had. Zo zou mijn nieuwe boek, De oudste stad van Holland, over het ontstaan, de opkomst en bloei, maar ook het verval van Dordrecht tussen 1000 en 1421, op 28 mei gepresenteerd worden aan de burgemeester van Dordrecht, Wouter Kolff. Dat gaat niet door. Evenmin als de presentatie in de Dordtse boekhandels. Wie weet kunnen we dat na de gehoopte afloop van de crisis nog eens inhalen. In de herfst bijvoorbeeld, maar niets is natuurlijk zeker.

Het boek zou het jubileum van 800 jaar stadsrecht in Dordrecht natuurlijk hebben moeten begeleiden. Ook daarvan gaan veel evenementen niet door. Het is de vraag of men die, indien mogelijk, nog in de herfst van 2020 kan proppen. De connectie is dus een beetje verwaterd, al kan iedereen die het boek koopt natuurlijk wel over de achterliggende redenen van dit jubileum lezen, want die komen uitgebreid aan de orde. Ik hoopte al vanaf het begin van het schrijven dat het een heleboel vragen en misverstanden zou kunnen oplossen. Dat kan altijd nog, maar het was leuk geweest als dat tegelijkertijd met de feestelijkheden had kunnen gebeuren.

De sfeervolle markt en kerk van Geertruidenberg

Het zou ook een einde gemaakt hebben (en doet dat natuurlijk alsnog) aan de ruzie tussen Dordrecht en Geertruidenberg, want iedereen kan nu lezen dat Dordrecht al vóór 1200 een handelsstad was en ook als zodanig bekend stond, terwijl Geertruidenberg niet meer dan een marktplaatsje voor de omgeving op een kruispunt van water- en landwegen was. Het had weliswaar al even voor 1213 schepenen, maar bezat niet bepaald een stedelijke uitstraling. Ik verwacht dat de niet al te chauvinistische Bergers dat nu ook eindelijk eens toe moeten gaan geven.

Wat ik eigenlijk nog veel belangrijjker vind is dat Dordtenaren die dit boek gaan kopen nu eindelijk eens in druk, met inkt op papier, kunnen lezen waarom Dordrecht echt de oudste stad van Holland is. Ondanks de 60.000 mensen die mijn blog hebben gelezen (waaronder natuurlijk de 500 abonnees die elke keer weer mijn nieuwe stukkies lazen) is dat gezien de informatie die over Dordrecht op het internet is te vinden nog steeds niet voldoende doorgedrongen in hun hoofden. De ongeveer 200 mensen die inmiddels via de cursus Dordtologie mijn les over het ontstaan, bloei en verval hebben gehoord en gezien, zijn natuurlijk goed voorgelicht. Maar ook zij zouden nog veel aan het boek hebben, want daarin kon ik veel dieper op de materie ingaan dan die 2 uur op zaterdagmorgen in de winter en aan het eind van de zomer.

Dat is temeer belangrijk omdat ons historische museum in het Hof een make-over zal ondergaan die onder andere de ‘vrijheden of privileges in de middeleeuwen’ zal tentoonstellen in de dormter, de bovenzaal van de zogenaamde ‘Statenzaal’. Ik houd daar al mijn hart voor vast, zeker na het stukje dat het bewuste museum op 1 april jl op zijn Facebook-pagina heeft gezet over het stadsrecht van 1220.  Ik heb nog geaarzeld om er een blog aan te wijden, maar heb het maar zo gelaten, want na 28 mei is toch alles wat daarin staat genuanceerd in mijn boek. Jammer dat dat niet geldt voor wat er nog steeds over de statenvergadering van 1572 wordt beweerd. Gelukkig heeft Herman van Duinen daar, in eigen beheer, sinds kort een definitief boekje over uitgegeven waarin alle argumenten, aan de hand van de originele bronnen, weer eens op een rijtje staan zodat die geschiedvervalsing straks ook officieel niet meer geloofd hoeft te worden. En dat met de synode van 1618-19 de vrijheid van godsdienst in de Nederlanden was gegarandeerd kan honend worden weggelachen. De Remonstranten kunnen u trouwens al eeuwen wel anders vertellen.

Ik zal in de blogs hierna, tot aan eind mei, steeds een onderdeel van het boek bij de kop pakken en er wat meer over vertellen, dus houd dit adres in de gaten. Hiernaast, in de rechterkolom, kunt u al linken naar de uitgever en daar mijn boek vast voor uw boekenkast reserveren.

Dordrecht 800 (2)

Nou, ik heb mijn uitnodiging binnen om op 5 februari 2020 mee te helpen bij het uitblazen van 800 kaarsjes in onze schouwburg Kunstmin. Want dan gaat officieel Dordrecht 800 van start. Al is er op 31 december a.s. al een vuurwerk op het Groothoofd om de boel op te starten. Maar dat is er elke jaar al…

De burgemeester en de stadssecretaris schrijven:

Het belooft een bijzondere avond te worden met Dordtenaren en niet-Dordtenaren op het podium. Een avond waarin de stad de hoofdrol vervult, een avond met muziek en dans, met terugblikken en vooruitkijken en vol verrassingen. Een avond waar u nog lang van zult nagenieten.

Deze feestelijke bijeenkomst is het officiële startmoment voor een heel jaar feest voor en door Dordtenaren met activiteiten gericht op het verleden, heden en toekomst. Zo krijgen we een speciale editie van Big Rivers en zien we een unieke tentoonstelling over Albert Cuyp in het Dordrechts Museum. Ook zijn er veel bijzondere initiatieven die in de stad op stapel staan en vieren we feest in de wijken. Meer weten?

En dan volgt een verwijzing naar de website die inmiddels is voorzien van een agenda voor het jaar 2020. Kijk maar, en u zult het met waterverf overgetrokken wapen van Dordrecht, dat ik nog eens voor de gemeente heb getekend, als blikvanger zien (zie hierboven).

Natuurlijk staan nog lang niet alle evenementen op de agenda, want er wordt nog druk gekeken naar de ideeën en plannen die Dordtenaren hebben ingediend om het jaar één groot feest te maken. Wat er wel in staat is de planning van de vlogs, onder de titel 800 schapen,  die elke week van januari tot en met december verslag zullen doen van de feestelijkheden. Ook de VVV wandelingen, die van lente tot herfst  elke week op zaterdag tussen 11.30 en 13.30 uur worden gelopen, staan al ingepland. De kosten zijn € 5 per persoon en er mogen maximaal 20 mensen mee. Die gegidste wandelingen bestaan trouwens al jaren en zijn eerder nooit aan zo’n jubileum verbonden geweest; nu dus wel. Met carnaval (21.2-25.2) zal Ooi- en Ramsgat, zo heet Dordrecht dan, dan ook nog tot 800 jaar in de tijd teruggaan in de altijd spectaculaire carnavalsstoet.

800 schapen vlog

Ook zullen kunstenaars wandschilderingen maken  in de buitenwijken (dat deden ze al een aantal jaren) maar nu gaan ze over belangrijke Dordtse vrouwen. Benieuwd of er een zeker middeleeuwse ex-keizerin bij zal zijn. Een andere groep kunstenaars, o.a. met Iconoclash, zal bij het stadhuis nog een speciale wandschildering met Dordtse helden vervaardigen: onder andere de gebroeders De Witt, Aelbert Cuyp, Ary Scheffer en Ferdinand Bol. Of er nog oudere Dordtenaren of voor Dordrecht belangrijke figuren bij zullen zijn is de vraag. Vier andere kunstenaars zullen hun licht laten schijnen over hoe  Dordrecht er in de toekomst uit zal gaan zien, geïnspireerd door New Babylon.

VVV wandelingen hebben gidsen, maar hier loopt gewoon een stelletje naast de Augustijnenkerk

75 jaar bevrijding blijkt ook binnen het concept te passen, evenals de overzichtstentoonstelling van Aelbert Cuyp, maar dat waren evenementen die al jaren in de planning zaten.

Wat echter geheel nieuw is is de viering van een nostalgisch sinterklaasfeest, Sinfé, dat hier tot de jaren ’80 voor schoolkinderen werd georganiseerd. Van openbare scholen, toen. En nu? Ook nieuw is het ter plekke gieten van een luidklok voor de vieringstoren van de Grote Kerk; dat kan een leuk spektakel worden.

Ik heb geen idee welke van bovenstaande gebeurtenissen zijn ontstaan uit de ideeën van Dordtenaren. Persberichten reppen over het indienen van 34 plannetjes in de eerste termijn tot 1 oktober waarvan er 12 zijn gekozen. Dat valt me voor een bevolking van 118.000 eigenlijk wel een beetje tegen. De tweede termijn liep op 1 december  af, maar daar zag ik nog geen resultaten van. De laatste termijn eindigt op 1 maart 2020.

Is u wat opgevallen? Nergens in de agenda gaat het over stadsrecht, over graaf Willem of keizerin Maria. Terwijl dat aanvankelijk toch de uitgangspunten waren toen er voor het eerst over 1220-2020 werd gesproken. Eerlijk gezegd had ik dat ook niet meer verwacht nadat ik in mijn vorige blog over Dordrecht 800 schreef. Afijn, ik heb de zaak hier uitgelegd. Ik zal daarom ook niet op 5 februari naar Kunstmin gaan om een kaarsje uit te blazen. Dat zou ook onzin zijn, want Dordrecht is dan helemaal niet jarig. Maar dat zal te zijner tijd ook hier wel duidelijker worden.

Dordrecht en zijn geschiedenis 4

Neem de herdenking van 800 jaar stadsrecht die volgend jaar plaats gaat vinden. Ik wist natuurlijk al heel lang dat we in 2020 wat te vieren hadden. Ik weet ook al sinds ongeveer 1980 dat het stuk waar het over ging, de oorkonde uit juli 1220 waarin graaf Willem I van Holland een serie van 13 voorrechten en plichten voor de stad bezegelt, een zeldzaam, uniek en kostbaar stukje perkament is. En dat er regels in staan die er letterlijk voor gezorgd hebben dat Dordrecht zich gedurende de 13e en 14e eeuw zo kon ontplooien en de belangrijkste handelsstad van Holland werd. Te vergelijken met Rotterdam nu, al was het op een veel kleinere schaal.

Je kon zo’n herdenking dus al lang van tevoren aan zien komen. Ik ben wijs geworden op dit gebied door als historisch adviseur 25 jaar lang mee helpen met het organiseren van Nederlandse en Belgische  stads- en dorpsjubilea. Ik weet hoeveel tijd en inspanning dat kost. Vandaar dat ik, al in 2011 de stad liet weten dat het nog maar 9 jaar was tot 2020 en dat ze er goed aan deden vast eens te gaan nadenken over hoe ze zoiets zouden willen vieren. Om te helpen schreef ik een korte nota in begrijpelijk Nederlands met tips en ideeën. Ik werd lid van het Platform Stedelijke Herdenking, dat zich met zulke vieringen bezig houdt. In het kader daarvan organiseerde ik een presentatie voor de groep, enkele culturele organisatoren en de wethouder onder wie dit soort evenementen valt. Ik liet een kort animatiefilmpje zien van de Dordtse haven in ca 1250 om te tonen hoe een 3D weergave van de stad in die tijd zou kunnen worden (een still uit dat filmpje ziet u bovenaan  dit blog). Ik vertelde ook wat er nog meer zou kunnen. Iedereen enthousiast. Daar zouden ze wel wat mee kunnen.

Verklede Sliedrechters bij een van de spandoeken aan de grenzen van het dorp.

Vervolgens hoorde ik niets meer. Het waren de jaren waarin de voorbereidingen voor de verbouwing van het museum in het Hof plaats vonden. Ik werd, op eigen initiatief ingeschakeld bij het middeleeuwse gedeelte want men was vergeten dat je de begeleidende teksten bij middeleeuwse gebeurtenissen beter door een historicus kunt laten schrijven dan door iemand die van niks weet. Ook heb ik met Per Bos voor de 3D presentatie van de groei van Dordrecht tot 1421 in het museum gezorgd.  In 2013 heb ik de gemeente nog eens herinnerd aan de tijd die steeds korter werd, maar geen reactie. Ik ben, enigszins gefrustreerd, uit het Platform gestapt en heb me bezig gehouden met de viering van 950 jaar Sliedrecht. Die duurde van mei 2014 tot mei 2015 en was een groot succes; men praat er nog over en de toen geïntroduceerde en de door mij ontworpen nieuwe vlag van dat dorp wappert er nog regelmatig.

De nieuwe vlag werd op de weekmarkt aan de man gebracht.

In 2014 was er een initiatief van de Dordtse Academie, die zich bezig hield met de biografieën van beroemde Dordtenaren, om een biografie van Dordrecht te gaan maken. Dat wilde men aan 2020 ophangen omdat een 800 (of 1000) jaar oude stad best zo’n initiatief verdiende. De Akademie schrok echter nogal van de kosten die dat met zich mee zou brengen. Ik heb nog even in een historisch comité gezeten maar zag na een jaar vergaderen en het steeds afhouden van de gemeente mijn bijdrage niet meer zitten. Ik ben begin 2016 uit het overleg gestapt en met dit blog begonnen om de vroege en latere geschiedenis van Dordrecht beter voor het voetlicht te brengen. Ik zag het niet meer zitten om nog te wachten tot de gemeente wat zou gaan doen. Ze wilden trouwens de behandeling van de kosten voor het vieren van 1220-2020 over de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 ‘heentillen’.

In 2017 heb ik nog een nieuwe nota over 800 jaar stadsrecht gemaakt, maar er geen enkele sjoege op gehad. Pas in 2018 werd me door de stadsintendant gevraagd of ik hem bij wilde praten over mijn ideeén voor het jubileum. Dat hebben we toen gedaan en hij zat ijverig te schrijven, omdat hij aan de gemeente een voorstel moest doen voor 2020. Hij bleek nogal veel verkeerd begrepen te hebben en ik moest heel wat corrigeren. Uit eigen beweging heb ik toen een nieuw stuk geschreven over de historie van die gebeurtenissen: de oorzaken, de gebeurtenis en de gevolgen. Voorzien van plaatjes van hoe bijvoorbeeld graaf Willem en zijn vrouw Maria eruit hebben gezien. Ook schreef Dr. Eef Dijkhof een korte notitie over hoe een nieuwe studie van het stadsrecht uit zou kunnen vallen.

Boot uit het begin van de 13e eeuw.

Dat leverde een uitnodiging van wethouder en intendant op om te komen praten over mijn bijdrage aan de voorbereidingen. Het gesprek vond plaats op een koude januaridag in 2019 (!). Ik lichtte mijn verhaal over 1220 toe en we spraken af dat ik voorstellen en offertes zou doen voor bepaalde historische evenementen en acties in het kader van 800 jaar stadsrecht 1220. Er waren inmiddels ook diverse andere personen bezig met die voorbereidingen en in de gemeenteraad werd gepraat over wat het allemaal mocht gaan kosten. En toen werd de wethouder ziek en lag weken in het ziekenhuis, waarna hij maanden moest revalideren. Ik hoorde niets meer van mijn voorstellen. Die bleken later door een vervang-wethouder naar een paar gemeentelijke diensten doorgeschoven. Er moest weer veel vergaderd worden en ook hier werd er weer getild, over de zomervakantie heen, dus.

Pas in september  was er weer activiteit, zoals u hebt kunnen lezen in mijn blog uit die maand. Van mijn voorstellen kon, ook door de korte voorbereidingstijd, niets meer terecht komen. Het onderzoek naar het stadsrecht werd zelfs zonder me dat officieel mee te delen, gewoon getorpedeerd. Het plan om voor de scholen educatieve informatie te ontwikkelen heb ik teruggegeven aan de dienst die voor de Dordtse cultuur zorgt wegens te weinig voorbereidingstijd. Ik heb me ook teruggetrokken uit het enige dat nog over was van een ‘historisch’ evenement: een volksopera over de bruiloft van Willem en Maria, sinds daar ook motorclubs en draglines bij betrokken worden en het een Urban Community Show is gaan heten. Kortom: ik bemoei me nergens meer mee. Dan moeten ze het zelf maar weten.

“Dordrecht had de eerste vrouwelijke burgemeester”

stadsrecht 1220

In 2016 heb ik al aandacht besteed aan wat ons in 2020 te wachten staat: Ik was toen al vijf jaar bezig de gemeente, burgemeesters en wethouders en de raad ervan te overtuigen dat het dan toch wel de moeite waard is om aandacht te besteden aan onder andere de reden waarom Dordrecht de oudste stad van Holland is. Daar heeft men hier nogal de mond van vol, maar bij doorvragen blijkt toch meestal wel dat het niet duidelijk is wat men daar onder verstaat en hoe dat zo is gekomen. Het is onder andere de aanleiding geweest om die serie blogs over dat onderwerp op Apud Thuredrech te zetten. Ik ben alleen bang dat de verantwoordelijken – een projectteam, zoals gebruikelijk in de moderne gemeentepolitiek  –  (en natuurlijk Dordrecht Marketing) het weer niet begrepen hebben. Ze hebben vast niet de moeite genomen mijn blog te lezen en de historische achtergrond van de stadsrecht van 1220, die ik in een voor elke leek begrijpelijk stuk aan de wethouder en de ‘stadsintendant’ had gezonden, hebben ze klaarblijkelijk ook niet gesnapt.

Op een open avond in schouwburg Kunstmin op 10 juli 2019 schijnen de nodige bloopers de zaal in te zijn geslingerd. Een verslag erover in Indebuurt kopt namelijk met:

Wist je dat de eerste burgemeester van onze mooie stad een vrouw én een keizerin was?

Gek genoeg weten we wel degelijk wie de eerste burgemeesters van Dordrecht waren, maar dat waren geen vrouwen. Het waren heer Thieleman ver Mathildenzoon en heer Willem Dukinc, die ook in de schepenraad hadden gezeten of er later nog in terechtkwamen, en ze werden in het belastingjaar 1284-85 aangesteld. Ze waren verantwoordelijk voor de openbare werken in de stad en beheerden ook de daarvoor benodigde gelden. Het waren dus nog niet de burgervaders van tegenwoordig die met een ceremoniële zilveren keten om de raadsvergaderingen voorzit en met de wethouders samen B&W vormt. Dat soort bestuurders had je in de middeleeuwen niet en er is ook niemand van nu mee te vergelijken. Schepenen van toen waren niet hetzelfde als wethouders nu, de schout was niet hetzelfde als de commissaris van politie en er was nog geen gemeenteraad, laat staan politieke partijen. De graaf van Holland was de baas over de stad. Hij stelde zelf een vertegenwoordiger aan, de schout, om de boel in de gaten te houden, en hij koos de schepenen uit een door hun collega’s voorgesteld dubbeltal van geschikte, vrije mannen met voldoende middelen om zonder betaling een jaar lang de stad te helpen besturen.

Zegel van keizerin Maria van Leuven, ca 1215.

De bedoelde vrouw, Maria van Leuven (ook van Brabant genoemd, maar dat is in die tijd eigenlijk nog niet correct) trouwde in juli 1220 met de Hollandse graaf Willem I. Zij was inderdaad tussen 1214 en 1218 met keizer Otto IV van het Duitse Rijk getrouwd geweest en kon zich keizerin noemen al was ze nooit gekroond. Ze werd vanaf haar huwelijk samen met hem opgejaagd door zijn vijanden en ze is in dat laatste jaar weduwe geworden. Graaf Willem en zij kenden elkaar al een tijdje en er kan toen een vonk zijn overgesprongen, maar bewijs is daar niet voor. In die tijd was een huwelijk onder vorsten vooral een politieke verbintenis. Het leeftijdsverschil tussen beide was meer dan 20 jaar en het zat erin dat de graaf, die 51-52 was in 1220, zijn 29-30-jarige vrouw verzorgd achter wilde laten in geval van een spoedige dood. Vandaar dat hij haar naast wat heerlijkheden, een hof en de nodige rechten ook de stad Dordrecht als bruidsschat gaf, met de grafelijke inkomsten. Ze kreeg dus de rechten die haar man eerder over Dordrecht uitgeoefend had en trok daar haar inkomsten uit. Met andere woorden: ze werd stadsvrouwe. Burgemeesters waren er dus nog niet en toen die er in 1284 kwamen deden ze heel andere dingen dan moderne burgemeesters. De populaire verwoorde vergelijking is dus fout en eigenlijk te belachelijk voor woorden voor iedereen die een beetje verstand van geschiedenis heeft. Of die mijn blogs heeft gelezen.

Zegel van graaf Dirk VII, ca 1198-1200

Het nog steeds bewaarde, maar zwaar gehavende, stadsrecht van 1220 is waarschijnlijk inderdaad gegeven ter gelegenheid van dat vorstelijke huwelijk. U weet inmiddels echter dat er al minstens twee eerdere setjes keuren aan de stad gegeven waren, waarschijnlijk door de oudere broer van graaf Willem I, graaf Dirk VII die in 1203 overleed. Al voor 1200 stond Dordrecht in wijde omgeving al bekend als stad en had men een eigen schepenraad. Ze hadden een eigen rechtgebied dat los stond van de rest van het landrecht van Holland. Bovendien en boven alles kreeg de stad in 1220 in die nieuwe stadskeur het recht zijn eigen regels of keuren te maken. Dat was in Holland nog nooit vertoond en het zou nog 25 jaar of meer duren voor andere Hollandse steden iets dergelijks kregen. En dan nog: die moesten hun nieuwe keuren toch nog aan de graaf voorleggen en soms waren ze maar een jaar geldig en moesten steeds vernieuwd worden met grafelijke toestemming. Het Dordtse keurrecht moest zelfs door de graaf en zijn schout gerespecteerd worden, tenzij het natuurlijk tegen de grafelijke eigen rechten inging. Bovendien kon een schout die zich niets aan de rechten gelegen liet liggen ontslagen worden.

Het is dus niet het feit dat we in 1220 een setje van 15 artikelen kregen dat we kunnen gaan vieren, maar dat door het krijgen van het keurrecht Dordrecht zijn eerste plaats onder de Hollandse steden innam. En dat dit de groei en bloei van de stad als een handelsemporium, een spil in de commercie tussen Holland en het buitenland, veroorzaakte. Dordrecht werd er het Rotterdam van de 13e en 14e eeuw door. Aan die positie hebben we onze unieke plaats in de geschiedenis van Nederland te danken, ondanks dat we vanaf 1421 overvleugeld werden door Amsterdam. En later door Rotterdam. Ik wilde dat Dordtenaren zich dat eens realiseerden in plaats van dat ze denken dat ze verjaardag van Dordrecht vieren. Of 800 jaar stadsrechten. Of dat het gewoon een leuke aanleiding voor een feestje is. Maar ik zal wel weer tegen windmolens aan het vechten zijn.

Nawoord:

Ik begin een zwaar vermoeden te krijgen dat het vieren van 800 jaar keurrecht in 2020 weinig te maken zal gaan hebben met wat er werkelijk in 1220 gebeurde. Ik heb diverse signalen vanuit de gemeente en organiserende personen en groepen ontvangen die me doen huiveren voor wat er komen gaat. Ik zal hier daarom de komende maanden regelmatig verslag doen van de voorbereidingen voor het feest dat een jaar zal duren en € 1.300.000 mag gaan kosten. Volgens nooit officieel bevestigde berichten heeft de gemeente er echter geen € 10.000 voor over om nu eens een echt, nooit eerder gehouden, onderzoek naar het stadsrecht te laten doen. Dat zegt mij eigenlijk al genoeg. Maar we zullen zien…

Lachen om ons stadsrecht

stadsrecht 1220

Een paar weken geleden woonde ik in mijn alma mater Leiden een symposium bij over de geboorte en groei van het graafschap Holland. De laatste lezing van die dag werd gegeven door professor Rudi van Maanen en zou gaan over de oudste stadsrechten. We zijn hem al eens eerder in een van mijn blogs tegengekomen . Hij herhaalde nog eens dat een stadsrechtverlening geen geboorteacte van een stad was. Maar toen hij over Dordrecht en Geertruidenberg te spreken kwam (waarbij hij de ruzie over wie nou de oudste was nog noemde) vertoonde hij er ook een dia bij van ons oudste stadsrecht-exemplaar. U ziet het hierboven. Er ging een klaterend gelach door de collegezaal met ruim 250 aanwezigen. Ik wist niet wat ik hoorde en voelde me eigenlijk een beetje geïrriteerd: wat dachten die mensen wel! Ik heb alleen al in de eerste week van mijn studie (september 2003) afgeleerd om tijdens een hoorcollege mijn hand op te steken en de professor een vraag te stellen: zoiets  doet men niet!

prof van maanen
Professor Rudi van Maanen.

Nou is een lezing niet echt een college en ik heb het echt wel meegemaakt dat mensen mij tijdens lezingen onderbraken. Dat is dus hinderlijk. Ik heb na dat gelach echter niks van me laten horen. Tijdens het vragenrondje na afloop was het zo druk dat ik me ook toen stil gehouden heb. Zelfs in een kort gesprek tijdens de borrel heb ik het er met Van Maanen niet over gehad. Het was trouwens zijn schuld niet dat de mensen lachten. Ik heb me die avond op weg naar huis wel af zitten vragen waarom er gelachen werd. En eigenlijk vraag ik het me nog steeds af.

Het is natuurlijk een onooglijk ding, ons ‘stadsrecht’: vijf snippers beschreven perkament op een kartonnetje geplakt. Stukken van de tekst zijn verbleekt en de randen lijken wel door de muizen aangevreten. We weten zelfs niet hoe hoog het origineel was want de bovenrand is weg. Het is dat we de heruitgave van 1252 hebben die, op een paar aanvullingen na, letterlijk dezelfde tekst bevat, want anders zou de inhoud ons ook nog eens niks gezegd hebben. We weten zo tenminste wat er kwijt is. Het ziet er inderdaad niet uit. Maar om er nou om te gaan zitten lachen…

Het komt natuurlijk omdat de mensen in de zaal geen idee hadden hoe uniek dat stukje perkament is, ondanks dat er de nodige historici onder hen waren. Zij zijn trouwens de enigen niet. Ook Dordtenaren weten dat niet.  Ik moet het toch maar eens (nog een keer) uitleggen. Weet u, als lezer van dit blog, hoeveel  bronnen in de vorm van oorkonden, brieven, charters, kortom stukken beschreven perkament we voor Holland en Zeeland tussen het vroegst bekende van ca. 700 en 5.2.1222 (de dood van graaf Willem I) kennen?  423. Weet u hoeveel er van dit aantal nog fysiek ergens aanwezig zijn? 147. De rest is alleen bekend van afschriften. Weet u nog hoe dat komt? Juist, omdat ze door geestelijke instellingen als het bisdom Utrecht, kapittels, kloosters en abdijen zorgvuldig bewaard zijn door de eeuwen. Weliswaar zijn er bij die instituten ook wel stukken verdwenen, tot de draad versleten of gewoon verbrand en gestolen, maar ze lagen er relatief veilig. We zullen wel nooit weten hoeveel van die oorkonden er ooit echt geweest zijn.

Dikwijls zijn dergelijke verzamelingen oorkonden  voor men ergens tot de reformatie overging of voor geuzen, Spaanse of Frans-Revolutionaire troepen een klooster in brand staken nog in stedelijke archieven terecht gekomen. Zo worden de archieven van de abdijen van St Pieter en St Baafs, waar we de oudste Hollandse bronnen door kennen, in het Gentse stadsarchief  bewaard en die van de abdijen van Ter Doest en Ten Duinen in dat van Brugge. In Nederland berusten de archieven van de Utrechtse bisschop en de kapittels van de Dom en Oudmunster, van St. Jan, St. Pieter en St. Marie in het Rijksarchief van Utrecht en die van de graven van Holland en de abdijen van Egmond en Rijnsburg in het Nationaal Archief in Den Haag. In Middelburg worden in het in de oorlog zwaar beschadigde Rijksarchief van Zeeland die van de Onze Lieve Vrouwenabdij in die stad, voor zover niet verbrand, bewaard. Maar u moet niet denken dat dat er honderden zijn; het gaan meestal om niet meer dan enkele tientallen voor de genoemde periode.

Weet u hoeveel oorkonden verleend door wereldlijke heersers uit de periode ca 700-1222 die op Holland en Zeeland betrekking hebben zich in stedelijke archieven bevinden? 33. Elf daarvan zijn Duitse steden en betreft het vooral koninklijke of keizerlijke oorkonden. Zes zijn Vlaamse steden en ook daar zijn het koninklijke of grafelijke oorkonden. Dan een stel in Brabant (zeven in Brussel en één in Antwerpen), drie in Italië, één in Luxemburg, één in Parijs en één in Londen. In het huidige Nederland zijn er twee oorkonden gericht aan Utrecht: één door de stad Keulen (24.11.1203) en één van rooms koning Frederik II (19.4.1220). En dan hebben we Dordrecht. U herinnert zich het chartertje door graaf Dirk VII van februari 1200 dat het oudste stuk in het stadsarchief is en dan de in juli 1220 verleende stadskeur van graaf Willem I. Dat beide aan de stad gerichte oorkonden ook echt in het stadsarchief bewaard zijn gebleven mag gerust een klein wondertje genoemd worden. Al is de stadskeur dus zwaar beschadigd.

charter feb 1200
De tekst van het charter van februari 1200 uitgelicht.

Er zijn meer Nederlandse (en ook Hollandse) steden waar oudere stadsrechten vermoed worden. Ze worden soms zelfs genoemd in latere bewerkingen ervan, maar er is niks bewaard gebleven. En dat geldt natuurlijk ook voor het stadsrecht van vóór 1200 voor Dordrecht,  waarvan ik het bestaan heb  proberen te bewijzen. Tenminste… als dergelijke rechten inderdaad op schrift werden gesteld, want ook dat is niet bekend. Soms wordt in het nieuwe stadsrecht vermeld dat het een eerder, wel geschreven exemplaar verving dat intussen zo vervaagd of beschadigd was dat het niet meer te lezen was. Wat ook wat zegt over de bewaarmethoden in middeleeuwse steden. Er werd misschien niet al te voorzichtig mee omgesprongen of er trad beschadiging op door een brand die zegels liet smelten en perkament deed krimpen tot geplooid en gedonkerd leer.

Dat ook zo’n beschadigde stadskeur toch wel van waarde was voor de ontvangers blijkt uit het feit dat het exemplaar van Dordrecht uit 1220 in ieder geval in die vorm (“enkele verschroeide snippers”)  in een laatje van de Ijzeren Kast werd opgeborgen.  Dan bleef het in ieder geval bewaard, nadat er die vermeerderde kopie van was gemaakt in 1252. Bewaard om in de 19e eeuw door de stadssecretaris te worden teruggevonden en herkend te worden voor wat het was. Hoewel Van den Brandeler zich dat waarschijnlijk niet realiseerde, was het het tevens het oudst fysiek bewaard gebleven stadsrecht van Holland. Het volgende, dat van Haarlem, dateert van 25 jaar later; 1245. Dat is trouwens alleen maar te danken aan het feit dat het na een opstand in 1492 in beslag in genomen door de grafelijkheid en in Den Haag goed werd opgeborgen. Wie weet wat er mee was gebeurd als het in Haarlem was gebleven. Net zoiets als het zwaar beschadigde exemplaar van Delft uit 1246 waarschijnlijk.

Er valt dus helemaal niks te lachen om onze wat sjofele stadskeur. En al helemaal niet om het charter van 1200. Andere steden in Holland kunnen niet tippen aan onze oudste archiefstukken; wij hebben ze tenminste nog. En daar mogen we best een beetje chauvinistisch over doen.

De oudste stad van Holland (9)

Iedereen die de voorgaande blogs met aandacht heeft gelezen zal inmiddels tot dezelfde conclusies zijn gekomen als de historici die zich met dit onderwerp bezig houden.

  1. Het bewaard gebleven ‘stadsrecht’ van een dertiende-eeuwse nederzetting hoeft niet het oudste te zijn.
  2. Dat er in het wel bewaard gebleven ‘stadsrecht’ niet aan een eerder exemplaar gerefereerd wordt betekent ook niet dat er geen eerder geweest is. Dat kun je namelijk ook opmaken uit wat er in dat bewaarde stuk geschreven staat.
  3. Het is goed mogelijk dat rechten die in de late twaalfde eeuw aan een plaats gegeven zijn helemaal niet zijn opgeschreven, maar via eden door graaf en burgers live zijn bekrachtigd. Dat lijkt op een cirkel-redenering, en er is ook weinig bewijs voor, maar er bestond in die tijd gewoon bijna nog geen schrijfcultuur. Die was eigenlijk louter voorbehouden aan kloosters en een enkel kerkelijk centrum als de bisschopsstad Utrecht.
  4. Dat het bewaard gebleven ‘stadsrecht’ dus de geboorte-acte van de steden Dordrecht en Geertruidenberg was klopt niet. De verwijzingen erin duiden erop dat beide nederzettingen al eerder een eigen rechtsgebied bezaten.
  5. Dat van Dordrecht moet al van voor 1200 dateren en zal waarschijnlijk door graaf Dirk VII, als stadsheer, ergens kort na 1195 zijn toegestaan, omdat hij zich regelmatig in Dordrecht ophield. Geertruidenberg kan eigenlijk alleen tussen 1206 en 1208 (misschien 1210) zulke eerste rechten hebben verkregen; daarvoor was er geen reden voor. Willem I zal in het gebied dat hij toegewezen kreeg (waarvan hij niet wist dat het voor zo’n korte tijd zou zijn) ook een woonplaats van wat meer status hebben willen stichten. Toen hij zijn graafschap in januari 1213 weer vast in handen had, zal hij die eerste voorrechten hebben uitgebreid om het bestaansrecht als centrale marktplaats te waarborgen.

Dat het toen al een sterkte op de grens met Brabant had moeten worden, zoals Cox en anderen denken, is onwaarschijnlijk. Pas vanaf het eerste kwart van de veertiende eeuw werden een verdedigingswal aangelegd en een kasteel gebouwd. Tot die tijd was het gewoon een klein open wegdorp met een flinke markt gelegen aan een kruising van regionale wegen en omgeven door ontginningen waar zich diverse boerendorpjes bevonden.

Iets dergelijks geldt ook voor Dordrecht. Na de bevestiging van het bezit van de tol van Geervliet in 1195 heeft de graaf het systeem uitgebreid en een kring van tollen aan de grenzen van het graafschap gelegd. Met Dordrecht als middelpunt. Een plaats waar het na de opening van de route naar Vlaanderen ca 1170 logisch werd om met kooplieden van overzee en Duitsland te handelen. Het werd een natuurlijk knooppunt, waar regels nodig waren om de handel in goede banen te leiden, rechten van vreemdelingen moesten worden gerespecteerd en waar misdaad veel gedetailleerder moest worden bestraft dan daarvoor gebruikelijk was. De graaf stelde daarbij ook zijn eisen: hij moest er wel van mee kunnen profiteren. En dat gold zowel financieel als in manschappen voor de verdediging van Holland.

Het stadje werd echter in 1204 zonder meer geplunderd en in brand gestoken door een Utrechts legertje. Dat kan betekenen dat er nog niet echt aan grachten en muren was gedacht.  Het is niet onwaarschijnlijk dat er daarna een gracht en wal om de vroegste nederzetting werd gelegd. Pas in 1271 kreeg Dordrecht echter van de graaf toestemming om een wijder om de stad liggende gracht te graven en daarvoor land te onteigenen. Ook toen zal de verdediging uit niet meer bestaan hebben dan uit een aarden wal, waarop een houten sciltraminghe of schutting,  met enkele poorten met ophaalbruggen op de uitvalswegen. Aan het eind van de dertiende eeuw worden ook enkele torens in die verdediging genoemd. Pas in de veertiende eeuw zijn er onmiskenbare bewijzen voor stenen muren, waaraan tot in de volgende eeuw werd gebouwd. Hendriks denkt dat er misschien aan het eind van de dertiende eeuw is begonnen met de muur, maar het is moeilijk dat te bewijzen. Hij was toch afhankelijk van vermeldingen in latere archiefstukken, waaruit hij door ‘combineren en deduceren’ een tamelijk waarschijnlijke volgorde kon reconstrueren.

Tegelijk houdt dit in dat de zes punten waaraan een plaats moet voldoen om stad genoemd te worden (zoals ik hier heb beschreven), lang niet altijd opgaan voor de vroege steden van Holland en Zeeland. Dordrecht had in 1200-1220 in ieder geval geen muren, al kunnen er wel grachten en misschien aarden wallen geweest zijn.  Voor Geertruidenberg was dat in 1206-1213 ook niet het geval. Dordrecht was echter in 1200 al een handelsplaats waar voor vreemdelingen zaken geregeld moesten worden en waar de broederschap van burgers en de koopliedenhanze werden ingeschakeld bij de verkoop van laken. Dat was in Geertruidenberg duidelijk niet het geval. De boeren en burgers daar mochten week- en jaarmarkten houden en zich zonder hinder naar andere Hollandse markten begeven. Over vreemdelingen en de problemen met internationale handel gaat het in hun voorrechten helemaal niet.

Wat betekent dit nu allemaal? Ten eerste dat het geen kwaad kan om eens opnieuw naar de originele bronnen te kijken. Maar dan wel met de ogen van een mediëvist. U hebt ook gezien dat het opnieuw vertalen van dergelijke originele stukken door deskundige latinisten, die verstand hebben van middeleeuws latijn, kan zorgen voor een andere conclusie over zo’n oeroud stuk perkament.

Ten tweede kan het vergelijken van de inhoud van de diverse nog bestaande of nog bekende ‘stadsrechten’ wel eens voor verrassende inzichten zorgen. Om te beginnen met de vergelijking  tussen de stadsrechten van Dordrecht en Geertruidenberg, waar al zoveel over te doen is geweest.

stadsrecht 1220
De resten van het Dordtse ‘stadsrecht’ van 1220.

Wat zelfs Joost Cox niet is opgevallen (hij vermeldde het in ieder geval niet als iets aparts) is dat de Dordtse en Bergse ‘stadsrechten’ in vergelijking met andere Hollandse en Zeeuwse stadsrechtverleningen wel heel erg kort zijn. De meeste andere zijn allemaal veel langer. Middelburg in 1254 (gedeeltelijk teruggaande op 1217) bevat 51 artikelen en de daarvan afgeleide stadsrechten van Westkapelle en Domburg (beide 1223) respectievelijk 50 en 49. Haarlem in 1245 telt er 69 en die van Delft (1246) en Alkmaar (1254) die daar weer van zijn afgeleid respectievelijk 62 en 70. Zierikzee uit 1248 heeft er 62. Later in de eeuw hebben Beverwijk (1298) en Medemblik (1289) er beide 71. Daarentegen hebben de steden die al eerder bestonden of al eerder een stadsrecht hadden gekregen dat niet bewaard is gebleven er een stuk minder: Vlaardingen met 14, Staveren 30, Schiedam 24 en Leiden 20. Het kleine plaatsje ’s-Gravenzande, dat nooit tot een echte stad uitgroeide, had er ook 20, alsof men al vermoedde dat het zo zou gaan. En Dordrecht dus 15 en Geertruidenberg 16. Overigens tellen de stadsrechten die in de veertiende eeuw aan toen pas echt doorbrekende stedelijke nederzettingen werden gegeven ook zo tussen de 60 en 80 artikelen.

Dat het samengestelde ervan niemand is opgevallen, en dat daar geen conclusies uit zijn getrokken kan ik niet anders omschrijven als slordig. Dat verder een deskundige als Cox niet heeft gezien dat uit het privilege van 1200 en het Dordtse ‘stadsrecht‘ van 1220 blijkt dat de schepenen al in hun eigen rechtsgebied als wetgevers en rechters functioneerden is gewoon nalatig.

gezicht geertruidenberg 1625
Gezicht op Geertruidenberg vanaf het noorden, vóór 1625 (gravure Daniel Meisner en Eberhard Kieser uit ‘Thesaurus philopoliticus’ uitgegeven in Frankfurt am Main)

In Geertruidenberg zullen schepenen voor 1213 ook bepaalde bevoegdheden hebben gehad, maar uit het document van dat jaar blijkt nergens dat ze keurrecht hadden. Floris V voegt dat in 1275 er ook niet aan toe en het komt ook verder nergens in de bronnen aan de orde. Nou zeggen bronnen ook niet alles (zeker niet als ze ontbreken…), maar als er in Geertruidenberg ook in de veertiende eeuw niet over keurrecht wordt gesproken is het wel duidelijk dat het of niet nodig was of niet nodig gevonden werd en in Dordrecht in 1220 wel. Dat duidt wel op een opvallend verschil in belangrijkheid.

Alles bij elkaar hoop ik dat het in de afgelopen blogs duidelijk is geworden dat Dordrecht in 1200, behalve de verdedigingsgordel, al alle kenmerken van een handelsstad vertoonde. Hoeveel mensen er woonden is niet bij benadering te berekenen, maar er werd laken verhandeld en werd in 1204 wijn en graan in het groot opgeslagen. Er zal nog best wat geboerd zijn in de stad (al kenden de Dordtenaren niet de regel dat de inwoners bij zaaien, ploegen en oogsten een bepaalde tijd buiten de stad mochten verblijven) maar het was voornamelijk een stad van handel en nijverheid, met al vroeg bakstenen pakhuizen en werkplaatsen. Sarfatij heeft daar tijdens opgravingen het nodige van teruggevonden. Of de bebouwing dicht was en of de stad door de omgeving als centrum van de streek werd beschouwd is alleen maar uit circumstantial evidence te halen, maar dat het een eigen vrijheid, een rechtsgebied, kende en dat men er sinds 1220 zelf wetten maakte is zeker.

Ook bij Geertruidenberg kan niet berekend worden hoeveel mensen er in 1213 woonden en hoe dicht de bebouwing was, maar dat het een marktplaats voor de (wijde) omgeving was is duidelijk. Dat er internationale handel plaats vond is onwaarschijnlijk. Het zal ook nog lang de aanblik van een landelijk dorp hebben gehouden. Men had schepenen en die vonnisten bij overtredingen en de burgers moesten de graaf bij zijn beden en krijgstochten ter wille zijn, dus er waren zeker stedelijke kenmerken, maar die kunnen pas na 1206 zijn ontstaan.

Dordrecht is dus de oudste stad van Holland en Geertruidenberg niet. Het is zelfs waarschijnlijk dat andere Hollandse steden nog voor Geertruidenberg  stedelijke rechten hebben gekregen en dat het dus zelfs niet de tweede stad van Holland was. Maar dat is een ander verhaal…

De oudste stad van Holland (8)

Is u, behalve dat ik het in de derde alinea in het vorige blog al aankondigde,  in het voorgaande iets opgevallen? Ik heb enkele termen gebruikt die vertaald waren uit het originele latijn. Daar staat bijvoorbeeld in dat Geertruidenberg een op(p)idum is, dat er op(p)idani, dus burgers of poorters, wonen en dat er scabini, dus schepenen, zetelen. Bovendien word met zoveel woorden gezegd dat die recht spraken: per sententiam scabinatus, oftewel bij vonnis van schepenen. Dat betekent dus dat Geertruidenberg, net als Dordrecht, eerder stad was dan wordt aangenomen. Daaraan alleen al kun je zien dat de (bewaard gebleven) documenten van 1213 en 1220 nooit de stichtingsoorkonden van de beide steden geweest kunnen zijn. Er zijn dus, zoals gezegd, al eerder bepaalde rechten aan die plaatsen gegeven, die hen tot steden met hun eigen vrijheid maakten. Alleen… die documenten zijn niet bewaard gebleven, als ze al in schriftelijke  vorm hebben bestaan.

Het is natuurlijk wel moeilijk om te bepalen wanneer ze die rechten kregen, want daar is niks meer over terug te vinden. Daarom moet je, als historicus, op zoek naar mogelijke historische aanleidingen voor die verlening. Dat is niet makkelijk, want er is gewoon heel weinig aan bronnen aanwezig over de streek in die periode. Net als Dordrecht bestond Geertruidenberg al ver voor 1213. Er zou al in de tweede helft van de tiende eeuw over de plaats geschreven zijn, maar de bronnen die dat zeggen waren al jaren geleden verdacht. Pas zeer recent, dit jaar 2016, heeft Bas Aarts met zeer goede argumenten de bewuste oorkonden voorgoed als vals verklaard. Ze dateren uit de periode rond 1600 toen er veel moeite werd gedaan om de Nassaus, de voorouders van ons huidige koningshuis, een claim op dit gebied te geven.

geertruid
St Geertruid, maar de abdij van Nijvel, die zij stichtte, heeft hier nooit bezit gehad (collectie Huis Bergh).

De naam kwam in de tiende eeuw nog lang niet voor. Het is ook nog steeds onbekend waarom ene Sint Geertruid als kerkpatroon werd gekozen. Het jaar 1213 is overigens pas de eerste keer dat de naam in een tekst gebruikt wordt. En die is, zoals we hebben gezien, alleen maar bekend via overlevering uit de veertiende eeuw.

De vraag blijft waarom de stad dan al vóór 1213 stedelijke rechten kreeg. Graaf Willem I (1168-1222, graaf vanaf 1208) moet daarvoor wel wat met Geertruidenberg gehad hebben. En dat is inderdaad te reconstrueren. In het kader van de Loonse Oorlog (1204-1206, ik kom daar later nog wel eens op terug) heeft hij op een bepaald moment moeten  accepteren dat hij voorlopig geen opvolger van zijn broer Dirk VII kon worden. Hij moest na een verloren strijd namelijk toegeven dat een Limburgse edelman, Lodewijk van Loon, die met zijn nichtje Ada was getrouwd, in Holland zou opvolgen. Dat gebeurde in oktober 1206 toen er een verdrag werd gesloten door de beide partijen. De markgraaf van Namen, die zijn broer, de graaf van Vlaanderen, verving,  en de hertog van Brabant bemiddelden tussen Lodewijk en Willem. De laatste moest het grootste deel van Holland aan Lodewijk laten, maar kreeg zelf een uitkering uit de tol van Geervliet en “al het land dat zich van de Maas tot Vlaanderen uitstrekt”.  Oftewel  het zuidelijke deel van de latere Grote Waard, inclusief Geertruidenberg, en Zeeland Beöosten Schelde min wat kleinere eilanden. Dat laatste was wat nu Schouwen-Duiveland (waar Zierikzee al lag), Tholen en St Philipsland zijn. Vergeleken met Holland was dit maar een klein gebiedje.

kaart willems deel
Kaart van het Hollands-Zeeuws-Brabants-Vlaams grensgebied met de lenen van Willem en het deel dat Lodewijk van Brabant had.

Walcheren, Noord- en Zuid-Beveland plus wat kleinere eilanden waren een Vlaams leen dat samen door de beide graven werd geregeerd. Het werd Zeeland Bewesten Schelde genoemd. Dat kreeg Willem dus niet, want dat was Vlaanderen. We moeten echter niet vergeten dat het Zuid-Hollandse gedeelte sinds eind 1200 een leen van Brabant was. Misschien heeft de hertog  als bemiddelaar Willem, die toen alleen maar dominus of heer genoemd werd, hem een stuk van het leen van Dirk VII teruggeven. De hertog, Hendrik I, en Willem waren in die periode goed bevriend. Hendrik had in 1198 ook het land van Breda van de heer die daar de baas was ontvangen en die had het, net als de graaf van Holland, in leen teruggekregen. Brabant strekte zich nu uit tot aan de Merwede. Lodewijk was dus leenman van Brabant voor het gedeelte boven de Maas, inclusief het in 1204 verwoeste Dordrecht, en Willem voor het deel ten zuiden ervan.

OttoIVgoudenbul
Gouden bul (zegel) van keizer Otto IV.

Korteweg had het moeilijk met het bepalen van de bezitter van Geertruidenberg voor 1213. In wezen is dat niet zo ingewikkeld. Tot eind 1200 was het Hollands, daarna van Brabant en het werd door de graaf van Holland als leen bestuurd. Hij kon daar als leenman gewoon voorrechten blijven geven. Na de dood van graaf Dirk VII is het enige tijd betwist gebied geweest (1204-1206), maar na oktober was het leen van Willem en kon hij, net als zijn broer, daar voorrechten verlenen. In 1208 wordt hij door de Engelse koning weer graaf genoemd en zal dus Holland weer terug hebben gekregen. Lodewijk van Loon wordt na dat jaar ook niet meer genoemd. Geleerden denken echter wel dat het nog tot 1210 duurde voor Willem weer overal in Holland vaste voet aan de grond had. Ik zie daar weinig bewijs voor. Of Lodewijk veel invloed in Holland heeft gehad tussen 1206 en 1208 is trouwens de vraag. In ieder geval kreeg Willem I in januari 1213 van keizer Otto IV het hele graafschap Holland weer in bezit als rijksleen en hij was dan dus ook geen leenman van Brabant meer. Het feit dat hertog Hendrik inmiddels van de keizerlijke naar de tegenpartij was overgelopen zal daar niet vreemd aan zijn geweest.

Uit de tijd vóór 1204 is er geen enkele bron over Geertruidenberg bekend. Dirk VII lijkt zich niet met dit gebied bemoeid te hebben. Na 1206 moeten er voor Willem weinig vestigingen van allure in zijn deel van het graafschap zijn overgebleven. Zierikzee was een plaatsje in opkomst, dat hem tijdens de Loonse Oorlog ook had gesteund, maar Geertruidenberg zal niet meer dan een dorp langs de weg van Dordrecht naar Breda zijn geweest, waar de weg naar Den Bosch op aansloot. Zo zal het een streekfunctie hebben gehad en was het de logische plaats om een veemarkt voor de boeren in de omgeving te houden.

Misschien was Willem de nederzetting ter wille en heeft hij hem tussen eind 1206 en 1208 (of 1210?) zekere rechten gegeven,  waardoor ze een eigen vrijheid kregen en schepenen die er, naast de schout, recht mochten spreken. Ze mochten zeker niet zelf maken. Het was waarschijnlijk nog erg klein, zeker niet omgracht en omwald en er waren klaarblijkelijk nog geen ambachtslieden behalve de meest noodzakelijke gevestigd. Laat staan dat er internationale handel was. Die eerste rechten zullen niet meer hebben bevat dan het regelen van de schepenbank en de bevoegdheden van de schepenen, plus een serie boetes voor overtredingen. In 1213 werden daar, zoals we zagen, erfrechten en marktrechten aan toegevoegd, plus de nodige verplichtingen aan de graaf. Die gingen duidelijk minder ver dan die van Dordrecht. Het blijkt ook duidelijk dat het stadje veel kleiner was en zeker geen stadslegertje kon leveren zoals andere Hollandse steden dat konden.

Een niet erg betrouwbare tekening van het kasteel van Geertruidenberg zoals het er in 1417 uitgezien zou hebben (kunstenaar onbekend).
Een niet erg betrouwbare tekening van het kasteel van Geertruidenberg zoals het er in 1417 uitgezien zou hebben (kunstenaar onbekend).

Graaf Willem I zag misschien de mogelijke groei tot een grensvesting al wel voor zich, maar het heeft nog ruim 100 jaar geduurd voor het zover was. Tot die tijd bleef het een wegdorp met een brede veemarkt aan een wegkruising gelegen op een zandbult in het veen, de berg. En die werd weer bekroond door een tufstenen kerkje van ongeveer 24 x 10 m groot met een aangebouwd kapelletje. Pas in de veertiende eeuw zou de kerk verder uitgebreid worden, zou het stadje ommuurd worden en in de hoek van ommuring een burcht krijgen. Die hield het tot het begin van de zestiende eeuw uit en was toen zo vervallen dat hij opgeruimd werd.

In ieder geval hebben de toestemming voor het houden van drie jaarmarkten (plus een vierde na 1275) en de verplichting tot het kopen en verkopen van vee op de weekmarkt  ervoor gezorgd dat Geertruidenberg het middelpunt werd van de boerensamenleving van de zuidelijke Grote Waard en waarschijnlijk een stuk Brabant. Een dynamische samenleving was het waarschijnlijk niet; meer een slaperig marktstadje, dat vier keer per jaar wat meer reuring meemaakte. Dat ze tolvrij naar andere Hollandse markten mochten reizen is daarbij niet bepaald een teken van grote handelsbewegingen, maar een voorbeeld van vrij verkeer binnen het graafschap. Zoals dat ook aan andere steden werd verleend.

(Wordt vervolgd)

De oudste stad van Holland (7)

Dit wordt een beetje saai en lang stuk, want ik heb er niet veel plaatjes bij. Voor Dordtenaren, maar zeker voor Bergers, is het belangrijk om de vergelijking tussen de beide ‘stadsrechten’  eens te kunnen maken. Het wordt namelijk tijd dat we aandacht gaan besteden aan de inhoud van wat de Bergers als hun ‘stadsrecht’ beschouwen. Dat doen ze trouwens nog niet zo lang. Pas in een artikel in een regionaal weekblad, De Dongebode, in januari 1931 stelde de schrijver, ene G. Offermans, de vraag hoe oud de stadsrechten waren en kwam uit op 1213. Hij baseerde zich op Van Mieris, die we hier eerder zijn tegengekomen  en die al in 1753 het stadsrecht van 1213 in zijn Groot Charterboek had opgenomen en ook nog had vertaald. Volgende geschiedschrijvers over Geertruidenberg in de achttiende en negentiende eeuw hadden daar helemaal geen aandacht aan geschonken.  De publicatie uit 1931 was de oorzaak dat in 1938 voor het eerst een jubileum, het 725-jarig bestaan van de stad, werd gevierd. Inmiddels was in 1921 door Oppermann, die we ook al eerder zijn tegengekomen grote twijfel geuit over de echtheid van de oorkonde uit 1213. Hij vermoedde dat die pas in 1275 was opgesteld. In deze door graaf Floris V gegeven heruitgave wordt inderdaad verwezen naar een eerdere oorkonde, uitgegeven door Willem, die graaf van Holland was geweest, maar er wordt niet gezegd in welk jaar dat was. Gelukkig was er dat afschrift uit 1324 dat duidelijk maakte dat hij wel degelijk in 1213 was uitgegeven. Van Mieris heeft de oorkonde uit 1275 trouwens niet opgenomen.

afschrift 1324
Het afschrift uit 1324, genomen uit het boek Geertruidenberg Hollands oudste stad van Bas Zijlmans (NA Den Haag inv. nr. 289)

Oppermann’s twijfels waren dus niemand in Geertruidenberg opgevallen, tot K.N. Korteweg in 1946 in een publicatie in de tijdschriftenreeks met de ellenlange naam Verslagen en mededelingen der vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het oud-vaderlandsch recht aan de slag ging om zijn ongelijk aan te tonen. Korteweg was jurist en heeft enkele rechtshistorische studies over deze streek in Noord-Brabant geschreven en over middeleeuws recht gepubliceerd. Hij heeft in het tijdschrift met de lange naam geprobeerd het stadsrecht van 1213 in zijn tijd te plaatsen en de twijfels van Oppermann weg te nemen. Die was trouwens in een later artikel uit 1923 al een beetje teruggekomen van zijn beschuldigingen. Het is niet te doen de argumenten van Korteweg hier te herhalen; het is een artikel van niet minder dan 67 pagina’s. Voor zover ik als historicus het juridisch-technische jargon kan volgen is hij er wel van overtuigd dat het stadsrecht echt zo oud is. Koch, in het eerste deel van het Oorkondenboek van Holland en Zeeland uit 1970, denkt dat ook en dat is goed genoeg voor mij.

Bas Zijlmans, de lokale historicus van Geertruidenberg, was in 1978 in zijn boek Hollands oudste stad de eerste die lokaal aandacht aan het stadsrecht schonk. Dat herhaalde hij nog eens in een flink artikel in het tijdschrift van de lokale historische vereniging In de Hollantsche Tuyn van 1988. Ook dat was ter gelegenheid van het stadsjubileum, nu dat van 775 jaar. Hij ving zijn stuk aan met een beschrijving die de Geertruidenbergers van nu inmiddels vergeten lijken te zijn:  “Uit het verkregen stadsrecht van 1213 blijkt dat de nederzetting voordien al een aantal voorrechten ontvangen heeft”.  Ik heb er daar sinds 2011 tenminste niemand over gehoord. Ook Cox heeft het er in zijn proefschrift uit 2011 niet over.

zegel fordwich
Een afdruk van het zegel van Fordwich (UK) van omstreeks 1200, waarop je een handels- een oorlogsschip uit die tijd ziet. Het heeft nog veel weg van de vikingschepen.

Wat kreeg Geertruidenberg dan in 1213 gepresenteerd? Ten eerste een stel grafelijke eisen. Ze waren verplicht met de graaf op heervaart of krijgstocht te gaan, waarschijnlijk met een schip, maar dat hoefde maar gedurende de tijd van “eenmaal het opkomen van eb en vloed” oftwel twaalf uren varen (artikel 2). Dat is dus niet bepaald lang. Al kun je in die tijd best een eind zeilen, maar of het dan ook over de terugreis ging blijkt hier niet uit. Daarentegen moesten ze wel altijd klaar staan om het land te verdedigen oftwel meedoen met de landweer. De stedelingen moesten ook bijdragen in bepaalde beden oftewel betalingen aan de graaf als hij naar de keizer moest (en daarvoor de brug van Maastricht moest passeren, dus serieus onderweg was), als hij in een oorlog gevangen werd genomen (voor het losgeld), zijn zoon tot ridder werd geslagen of zijn dochter huwde (3). Dat kostte hen telkens 100 schellingen, oftewel 5 ponden Hollands geld. Aan andere beden hoefden ze niet bij te dragen. Verder moest elk huis dat zich binnen de vrijheid van de stad (!) bevond jaarlijks op het feest van St Lambertus (17 september) aan de graaf 6 penningen betalen (11). Behalve als er een schepen, in functie, in woonde. En als laatste grafelijk recht was er de bepaling dat van elke boete de graaf twee derde zou krijgen en de stad een derde (14). Dit laatste is het enige artikel dat met het ‘stadsrecht’ van Dordrecht uit 1220 overeen komt, en dat zou ons al wat moeten zeggen…

Voor de burgers zelf werd wat erfrecht geregeld. De erfenis van poorters, van welke stand ook, moest bij de erfgenamen in rechte lijn terecht komen (1). Korteweg zag hier ook het vrij worden van horigen in, dus iets dergelijks als in Dordrecht, maar dan met een omweg. Ik vind dat nogal twijfelachtig. Maar als er iemand overleed en niemand eiste zijn goederen als erfenis op, zou die na een jaar en een dag aan een betrouwbaar man worden toevertrouwd en later, na schepenvonnis, verhuurd worden (12).

Het belangrijkste dat Geertruidenberg echter ontving was het recht om drie jaarmarkten per jaar te houden: op 3 juli, op 17 september (St Lambertusdag) en op 20 oktober (5) (in 1275 kwam er nog een vierde bij). Daar hoorden een serie tarieven bij. Voor lastwagens moest als markttol 4 penningen betaald worden, voor wagens met hout 1 penning, voor schepen met een staand roer 16 penningen, voor schepen met een sleeproer 4 penningen en voor die met een handroer 2 penningen (8). Het gebruik of plaatsen van een kraam kostte 4 penningen, een handelstent 2 en een tafel (of disch) 1 penning en het gebruik van de vleesbank kostte 2 penningen (9). Verder moesten handelaren van paarden en vee voor elk dier 2 penningen betalen en de koper ook, voor schapen en varkens  bedroeg  het 1 penning. Tolgeld voor groot vee, paarden en koeien dus, bedroeg 1 penningen en per vier varkens of schapen betaalde men ook een penning. En dan was er nog de begeleidingsbeslasting voor de last of bagage van een paard: 1 penning (10). Ook mochten van handelaren die geen juiste maten of behoorlijke gewichten gebruikten 10 schellingen (120 penningen) boete eisen (7).

In geen enkel vroeg stadsrecht in Nederland komt het verlenen van jaarmarkten voor. De vraag is daarom waarom Geertruidenberg dat recht kreeg. Korteweg heeft al aangeduid dat jaarmarkten meestal oeroud zijn en zo goed als nooit later nog eens verleend werden. Ze waren, en zijn nog dikwijls, vooral in dorpen gebruikelijk. In Holland bijvoorbeeld Voorburg of Alblasserdam.  Hier krijgt een stadje dat recht, waarschijnlijk omdat het al een streekfunctie had en dat het bevorderen van de ‘marktdwang’ het economisch belangrijker kon maken.

paardenmarkt
Paardenmarkt te Alblasserdam die al sinds de middeleeuwen op dezelfde plaats wordt gehouden (fotograaf onbekend)

Niet alleen de jaarmarkten werden geregeld, ook de weekmarkt. Mensen in het graafschap die levende dieren (behalve vis) wilden kopen of verkopen moesten dat op de Bergse weekmarkt doen. En dat gold ook voor lieden van buiten het graafschap (Brabanders dus). Ze mochten geen vee door de stad leiden zonder het op de markt te brengen. De boete was niet mis: 100 schellingen of 5 pond. Al denkt Korteweg dat dit een verschrijving is voor 10 schellingen (of een half pond = 120 penningen). Twee derde daarvan komt weer aan de graaf en een derde moet “ten behoeve van de stad gebruikt worden” (6). Het lijkt erop dat met name op de weekmarkt vee wordt verhandeld, hoewel dat in andere plaatsen meestal op jaarmarkten gebeurd.

Ook belangrijk op economisch gebied was dat Geertruidenbergers die hun waren naar een andere Hollandse markt wilden gaan daar vrij in waren (16). Bovendien hoefden ze op jaarmarkten in Holland, noch daarbuiten, markttol te betalen (4). Wat ‘daarbuiten’ inhield wordt meestal geïnterpreteerd als dat ze geen tol bij de andere Hollandse tollen, de riviertollen dus, hoefden te betalen, maar dat wordt niet duidelijk gezegd. Die bewuste tollen waren trouwens vooral bedoeld voor ‘buitenlandse’ kooplieden die Holland binnenkwamen, niet voor de Hollanders zelf. Die moesten zelf natuurlijk wel tol betalen als ze buiten de landsgrenzen kwamen in de aangrenzende gebieden als Vlaanderen, Brabant, Gelre en Utrecht. Tolvrijdommen voor de Hollandse tollen werden bij uitzondering (en dikwijls maar gedeeltelijk) door de graven gegeven aan bepaalde ‘buitenlandse’ steden, kloosters en bijvoorbeeld militaire ridderorden zoals die van het Duitse Huis te Utrecht.

Wat ook geregeld werd is dat de kooplieden uit ’s-Hertogenbosch op de jaarmarkten van Geertruidenberg die tol ook niet hoefden te betalen (15). Omgekeerd hoefde dat ook niet, maar dat is natuurlijk wel vreemd, want hoe kan de Hollandse graaf dat voor de Brabantse hertog, die in Den Bosch de baas was, beslissen? Nu hadden ze dat bij het overdragen van het leen Zuid-Holland aan Brabant in 1200 wel onder elkaar afgesproken.  Maar het is wel raar dat Willem, nadat hij in januari 1213 weer in het onbetwist bezit van Holland en Zeeland was gekomen dit zomaar kon toestaan. Ook Korteweg was hier nogal verbaasd over. Hij denkt ook dat dat in Brabant niet bekend was, en schrijft dat Geertruidenberg dat in de zestiende eeuw lijkt te zijn vergeten. De bewijzen hiervoor zijn echter nogal vaag.

drimmelen standhazen
Gezicht in Drimmelen. Dat dorp en Standhazen vormden oorspronkelijk één ambacht. Het oorspronkelijke Standhazen is in de St. Elisabethsvloed ten onder gegaan (fotograaf onbekend, maar te vinden op https://renrnatuurlijk.blogspot.nl/p/over-dit-weblog.html)

Als laatste krijgt Geertruidenberg van de graaf enkele stukken land in de omgeving van de stad voor eigen gebruik, een zogenaamde gemeynt (13). Het gaat om het bos tussen Oosterhout en Steelhoven, nu een industriegebied, en het veen tussen Steelhoven en Standhazen. Dat lag ten noorden van het bos, net buiten de stad in de richting van de Maas en was misschien nog niet lang geleden ontgonnen. Het kon als stadsweide gebruikt worden. Zo’n gift was niet ongewoon in Brabant, zodat Korteweg dit, en enkele andere artikelen, een voorbeeld vond van Brabantse invloed op een Hollands stadsrecht. Het is mogelijk, want in andere Hollandse stadsrechten zie je dit niet voorkomen.

(Wordt vervolgd)

De oudste stad van Holland (6)

stadsrecht 1220

Dr. Joost Cox heeft in zijn proefschrift uit 2011 alle nog bestaande stadsrechten van Holland en Zeeland tussen 1213 en 1484 – en dat zijn er 60 – behandeld. Hij heeft ze netjes op alfabet van de stadsnaam gezet en de originele Latijnse of Middelnederlandse tekst met nieuwe vertalingen in modern Nederlands gepubliceerd. Dat alles voorafgegaan door een gedegen inleiding en vraagstelling, gevolgd door een stevige analyse en conclusie. Voor de geïnteresseerde is het hier te vinden.

omslag hebbende
Omslag van het proefschrift ‘Hebbende privilege van stede’.

U zult inmiddels wel begrepen hebben dat ik, wat Dordrecht betreft, niet heel gelukkig ben met enkele van die conclusies en soms ook niet met de analyses van deze stadsrechten. Maar ook de verschillen tussen die korte stadsrechtjes van Dordrecht en Geertruidenberg (en andere) en de lange van de meeste andere steden komen nauwelijks aan bod. Het gaat een beetje te ver om dat in dit blog wel te doen, maar ik wil tenminste een indruk geven van wat er nu eigenlijk in het stadsrecht van 1220 staat en hoe dat te vergelijken is met al die andere stadsrechten.

Ik heb al eerder geschreven dat de tekst (zie boven) is onder te verdelen in 15 artikelen. Zes daarvan hebben betrekking op strafrecht. Het zijn boetes (en dat zijn hoge bedragen) voor mensen die iemand een kaakslag geven (5), neerslaan (4), tot bloedens toe verwonden (3) of zwaar verwonden (2) en voor iemand die aan andermans huis aanvalt (6). Tegelijk wordt voor sommige daarvan de compensaties voor de slachtoffers geregeld. Verder bepaalt de graaf dat een derde van de opbrengst van alle boetens aan de burgers (de stad dus) ten goede zal komen en tweederde aan hem moet worden afgestaan (7); dat is dus een grafelijk recht.

Dan zijn er drie artikelen die over de rechten van vreemdelingen gaan: afspraken over het betalen van aan burgers door vreemdelingen toevertrouwde goederen (en andersom) die op tijd betaald moeten worden, want anders wordt de wanbetaler gegijzeld (9), vreemdelingen die in Dordrecht recht zoekt worden volgens hun eigen recht behandeld, zoals al langer gebruikelijk was (!) (13) en dat vreemdelingen onder elkaar geen duels mogen aangaan (maar gewone burgers ook niet!) en zo vetes veroorzaken. Dat wil zeggen: behalve als het om schepenen, raden (meestal ex-schepenen) of eigenerfden (de oorspronkelijke grondbezitters in Dordrecht) gaat (11). Staaltje van klassenjustitie dus. Maar intussen gaat het hier om vreemdelingen van verder weg dan de buren op het platteland van bijvoorbeeld Zeeland, zoals die in het stadsrecht van Middelburg voorkomen. Het zijn typisch bepalingen die wijzen op een (drukke) handelsstad.

fecamp horigen
Boeren op het land ca 1180 (Fécamp Psalter (Normandië), KB Den Haag 76, f. 13).
.

Verder is er het bijzondere artikel (10) dat bepaalt dat een horige of onvrij persoon die een jaar en een dag in de stad woont en in die tijd niet door zijn heer wordt opgeëist daarna een vrij man is. Het is het vroegst bewaard gebleven bewijs dat zulke vrijmakingen in Nederland ook voorkwamen.

De graaf stelt ook eisen aan de burgers: als hij en zijn vrouw Dordrecht bezoeken, moeten ze veertien dagen op krediet door de stad onderhouden worden, maar de kredietgevers zullen op den duur wel door de graaf terugbetaald worden (14). Hij sluit af met de bepaling dat deze voorrechten gegeven zijn op voorwaarde dat de stad hem elk jaar 60 pond Hollands zal betalen (15). Ook dit zijn dus grafelijke en geen stedelijke rechten, in het kader: voor wat, hoort wat.

In het eerste artikel al geeft de graaf dat hij het keurrecht aan de stad heeft verleend en dat iedereen, hijzelf incluis, zich moet houden aan wat schout, schepenen en raadslieden van Dordrecht als recht bepaald hebben (1). Tenzij die natuurlijk tegen de grafelijke rechten ingaan, maar daar zag de schout als het goed was op toe. Realiseert u zich wat daar staat? De schepenraad, onder toezicht van de grafelijke vertegenwoordiger, de schout, en de daaraan toegevoegde raadslieden (meestal oud-schepenen)  krijgen het recht om zelf regels (op den duur keuren genoemd) op te stellen en hoeven niet langer te wachten tot de graaf die vaststelt.

Bovendien maakt de graaf duidelijk dat hij geen afwijking van die regels duldt, ook niet van zijn vertegenwoordiger. Hij stelt namelijk dat de schout geen beslag op goederen mag leggen als hij daar geen toestemming van de schepenen voor heeft (12). Dat kan je natuurlijk niet hebben in een handelsstad; daar krijg je een slechte naam door en bij internationale handel is reputatie alles. En als het toch gebeurt belooft de graaf dat hij een schout die door burgers en vreemdelingen ‘nutteloos’ (inutilis) wordt gevonden zal vervangen door “een goede en nuttige” persoon (8). Zoiets kom je niet veel tegen in deze periode van de middeleeuwen: een hoge edelman, een graaf, die toegeeft dat hij niet altijd de juiste keuze maakt bij het aanwijzen van schouten.

Dit alles duidt erop dat de schepenen en raden in eigen huis een behoorlijke macht hebben. Ze mogen dan wel niet het jaarlijkse bedrag dat ze aan de graaf moeten betalen halveren, of hem een derde in plaats van twee derde van de boeten sturen, of hem maar een week onderhouden in plaats van veertien dagen, maar verder zijn zij verantwoordelijk voor de juridische gang van zaken in de stad.

In artikel 13 staat trouwens dat de schepenen in 1220 hetzelfde recht hanteren als hun voorgangers gewend waren te doen. Ook dat duidt erop dat de stad al een tijd zijn eigen rechtspraak doet. En dat is logisch, want als je geen schepenen hebt kun je niet rechtspreken en als er geen rechten zijn die je moet handhaven heb je geen schepenen nodig. Een stad is een rechtsgebied. In 1200 wordt dat inderdaad door de graaf van destijds genoemd en dan zijn die schepenen er al.

De enige conclusie die hieruit te trekken valt is dat in 1200 Dordrecht al enige tijd een echte juridisch functionerende stad is en voor die tijd al zekere rechten met betrekking tot de handel en de rechten van vreemdelingen en de strafmaatregelen voor hen die de openbare orde verstoorden ontvangen moet hebben. Anders zouden er in die tijd geen broederschap van burgers geweest kunnen zijn, want voor zoiets heb je ook grafelijke toestemming nodig. En ook geen hanze van kooplui. Helaas zijn die eerdere rechten niet bewaard gebleven, of misschien zelfs niet in een oorkonde vastgelegd. Het privilege van februari 1200 is een toevoeging op die rechten, want zoiets regelen als wie laken mocht verkopen bleek toen pas in de praktijk nodig; dat was daarvoor niet bedacht of nodig geweest. Waaruit je weer zou kunnen opmaken dat tot voor kort de Vlamingen zelf hun lakens sneden en verkochten, maar dat er inmiddels ook Dordtse kooplieden waren die dat konden en wilden.

De overdracht van de heerschappij over de stad aan zijn vrouw kan Willem I ertoe gebracht hebben (op verzoek van de burgers?) nog wat zaken te bevestigen en een belangrijke zaak  toe te voegen: het keurrecht. Het vermelden van het grafelijk aandeel in de boeten, de prijs voor het verlenen van rechten en het onderhoud van de graaf en zijn gevolg als ze in Dordrecht zijn, zouden bijvoorbeeld verhogingen van eerdere bedragen en percentages kunnen zijn. Die invrijheidsstelling van horigen na een jaar en een dag lijkt iets dat misschien van elders komt en dat de graaf op zijn vele reizen was tegengekomen, maar dat is niet te bewijzen. Het blijft echter een korte stadskeur, als je het vergelijkt met de stadsrechten die 25 jaar later begonnen te verschijnen.

(Wordt vervolgd)